هر ساله میلیون‌ها نفر در دنیا دچار واکنش‌های آلرژیک به مواد غذایی می‌شوند. گرچه اکثر حساسیت‌‌های غذایی علائم نسبتاً خفیف و جزئی دارند اما برخی از آلرژی‌های غذایی می‌تواند واکنش‌های بسیار شدیدی ایجاد کند و حتی ممکن است زندگی فرد را به خطر بیاندازد. در حال حاضر، هیچ راهی برای درمان حساسیت غذایی وجود ندارد. شناخت زودهنگام و مدیریت واکنش‌های آلرژیک مواد غذایی و اجتناب از مصرف غذاهای حساسیت‌زا، اقدامات مهمی برای جلوگیری از بروز مشکلات جدی است.
به نظر می‌رسد در ایران از هر 4 نفر یک نفر به نوعی از آلرژی مبتلاست. اگر خودمان مبتلا نیستیم، با کمی دقت به اطرافیان، حتماً یک نفر را یادمان می‌آید که گفته آلرژی دارد. به نظر می‌رسد حدود 5 درصد افراد جامعه به آلرژی غذایی مبتلا هستند.
نخست ببینیم آلرژی چیست؟
وقتی یک میکروب وارد بدن می شود دستگاه ایمنی بدن واکنش نشان می‌دهد. گلبول‌های سفید که مانند سربازهای دستگاه ایمنی هستند با شلیک کردن مواد در نابودی میکروب‌ها یا با محاصره و دستگیری میکروب‌ها تلاش می‌کنند آنها را از فعالیت مضر بازدارند.
متأسفانه گاهی در برخی افراد دستگاه ایمنی به اشتباه یک ماده‌ی بدون ضرر مانند مولکول یک غذا را به عنوان مهاجم شناسایی می‌کند و علیه آن اقدامات ایمنی انجام می‌دهد. این اقدامات با التهاب و عوارضی همراه می‌شود که به آن آلرژی می‌گوییم.
آلرژی غذایی بیشتر در سنین پایین و کودکی خود را نشان می‌دهد و به همین دلیل بیشتر مبتلایان کودک هستند. اما حالت‌های دیگری هم شاید رخ دهد. شاید ما سال‌ها غذایی را بدون مشکل خورده‌ایم ولی اکنون به‌خاطر تغییر در واکنش دستگاه ایمنی به آن آلرژی پیدا کنیم. پس هر غذایی می‌تواند باعث علائم آلرژی غذایی شود.
کدام مواد غذایی حساسیت‌زا هستند؟
در حالی که بیش از 160 نوع مواد غذایی می‌توانند واکنش‌های آلرژیک در افراد مبتلا به آلرژی غذایی ایجاد کنند، هشت نوع ماده غذایی به عنوان حساسیت‌زای مهم مشخص شده است. این مواد غذایی 90 درصد از واکنش‌های آلرژیک غذایی را تشکیل می‌دهند و در اکثر غذاهای مصرفی وجود دارند. این هشت ماده غذایی عبارتند از:
- شیر
- تخم مرغ
- ماهی (به عنوان مثال ماهی قزل آلا)
- غذاهای دریایی مانند خرچنگ، صدف، میگو
- آجیل (مانند بادام و گردو)
- بادام زمینی
- گندم
- سویا
این هشت نوع ماده غذایی نامبرده شده و هر ماده‌ای که حاوی پروتئین مشتق شده از یک یا چندین نوع از آنها باشد، به عنوان مواد غذایی حساسیت‌زا شناخته می‌شوند.
علل و علائم آلرژی غذایی چیست ؟
انتظار ما این است که آلرژی از والدین به فرزندان رسیده باشد اما هم‌اکنون غیرممکن است پیش‌بینی کنیم آیا کودک همان آلرژی والدین را دارد؟ نمی‌توانیم بگوییم اگر یک کودک آلرژی غذایی دارد حتماً خواهر یا برادرش هم آلرژی غذایی خواهند داشت؟
علائم آلرژی غذایی از خفیف تا شدید متغیر است. اگر مواجهه با یک غذا در نوبت نخست مشکلات کمی پیش آورده، دلیل نمی‌شود که دفعات بعد هم به همین ترتیب باشد. غذایی که یک بار علائم خفیف آلرژی را به وجود آورده است شاید دفعه بعدی با علائم شدید و پر‌سر‌وصدا همراه باشد.
شدیدترین نوع واکنش آلرژیک را آنافیلاکسی می‌نامیم. آنافیلاکسی واکنش شدید همه‌ی بدن نسبت به ماده آلرژی‌زاست و ممکن است زندگی فرد را به‌‌خطر بیندازد. مشکل جدی در تنفس، پایین افتادن فشار خون و تغییر ضربان قلب از مهم‌ترین علائم این واکنش آلرژیک خطرناک هستند. آنافیلاکسی معمولاً تنها چند دقیقه پس از خوردن ماده غذایی آلرژی‌زا آغاز می‌شود. باید سریع با تزریق آدرنالین (اپینفرین) درمان شود وگرنه می‌تواند کشنده باشد.
گفتیم که هر غذایی می‌تواند عامل بروز آلرژی باشد ولی نود درصد واکنش‌های آلرژی غذایی با 8 غذای زیر ارتباط دارند:
- تخممرغ، شیر، بادام زمینی، مغزها (مانند گردو، بادام، فندق و…)، ماهی، صدف، گندم و سویا.
- کنجد و خردل هم از دیگر موادغذایی هستند که احتمال دارد برای افراد زیادی آلرژی‌زا باشند.
علائم آلرژی غذایی می‌تواند پوست، دستگاه گوارشی، دستگاه قلب و رگ‌ها و راه‌های تنفسی را گرفتار نماید. این علائم به شرح زیر هستند:
- استفراغ و شکم پیچه
- کهیر
- کم آوردن نفس
- خس‌خس سینه
- سرفه‌های مکرر
- کاهش فشار خون و گاهی شوک
- خش‌دار شدن صدا
- گرفتگی گلو و مشکل در بلع
- ورم کردن زبان گاهی به حدی که تکلم و تنفس را با مشکل روبه‌رو می‌کند.
- نبض ضعیف
- رنگ‌پریدگی یا کبودی پوست
- منگی و احساس غش کردن
- و در بدترین حالت، آنافیلاکسی
انتظار داریم بیشتر علائم آلرژی مربوط به غذاها تا دو ساعت پس از خوردن آنها شروع شوند و اغلب این فاصله فقط چند دقیقه است. فقط در موارد بسیار نادر، شاید علائم دیرتر مثلا 4 تا 6 ساعت بعد یا حتی دیرتر شروع شوند. این واکنش‌های دیررس بیشتر در بچه‌هایی دیده می‌شود که به عنوان واکنش به غذای آلرژی‌زا، دانه‌های پوستی می‌زنند.
هرکس بعد از خوردن یک غذا علامتی پیدا کرد بدین معنی نیست که به آن آلرژی دارد و تا آخر عمر نباید از آن بخورد؛ مانند کسی که پس از خوردن یک میوه یا سبزی خام، دهان و گلویش می‌خارد. شاید این فرد به یک گرده‌ی گیاهی چسبیده روی سبزی، آلرژی دهانی دارد نه به خود سبزی یا میوه. حرارت دادن غذاها بسیاری از مواد آلرژی‌زا را از بین می‌برد.
حساسیت غذایی در کودکان
تاخیر در شروع غذا در شیرخواران احتمال خطر افزایش حساسیت غذایی در این کودکان را بالا می‌برد.
پژوهشی که در مجله Pediatric Allergy and Immunology منتشر شده است، نشان داده در شیرخوارانی که از فرآورده‌های شیر گاو، تخممرغ و بادام زمینی در طی سال اول زندگی پرهیز داشته‌اند، با احتمال بالاتری در سن یک‌سالگی نسبت به این غذاها حساسیت رخ خواهد داد.
“حساسیت غذایی اولیه در زندگی با افزایش خطر خس‌خس یا ویزینگ (آسم)، اگزما و رینیت آلرژیک در سنین بالاتر کودکی همراه است.”
با وجودیکه همه شیرخوارانی که حساسیت غذایی دارند دچار آلرژی تنفسی نخواهند شد؛ ولی ابتلا به حساسیت غذایی یک مرحله مهم در این فرآیند است.
با استفاده از داده‌های 2100 کودک کانادایی، محققان متوجه شده‌اند شیرخوارانی که از محصولات شیر گاو در طی سال اول زندگی دور نگه داشته شده‌اند حدود 4 برابر بیشتر احتمال حساسیت به شیر گاو نسبت به کودکانی دارند که قبل از 12 ماهگی از محصولات شیر گاو استفاده کرده‌اند. به طور مشابه، شیرخوارانی که از تخم مرغ و بادام زمینی در سال اول زندگی پرهیز داشتند، حدود 2 برابر مستعد حساسیت به این غذاها در مقایسه با شیرخوارانی هستند که قبل از 12 ماهگی از این مواد غذایی استفاده کرده‌اند.
شروع اولیه تخممرغ قبل از یک‌سالگی به نظر می‌رسد که مفید می‌باشد، زیرا به طور مشخصی احتمال به وجود آمدن حساسیت به هر یک از این سه آلرژن غذایی را کاهش می‌دهد.
این اولین مطالعه مشاهده‌ای در جمعیت عادی شیرخواران است.
هنگام بروز علائم حساسیت غذایی چه باید کرد؟
بروز علائم پس از خوردن غذا ممکن است نشانه‌ای از وجود حساسیت غذایی باشد. از مصرف مواد غذایی که باعث ایجاد این علائم می‌شوند باید اجتناب شود. همچنین فردی که دچار این علائم می‌شود بایستی به یک پزشک متخصص مراجعه نماید تا با انجام آزمایشات، علت اصلی حساسیت مشخص شود.
- افراد مبتلا به آلرژی غذایی باید یاد بگیرند که برچسب مواد غذایی را بخوانند و از غذاهای غیر مجاز اجتناب کنند.
- اگر افراد مبتلا به آلرژی غذایی پس از خوردن غذا دچار علائم حساسیت شدند باید سریعاً به اورژانس مراجعه کرده و تحت درمان قرار گیرند.
آلرژی غذایی را چطور می‌توان درمان کرد؟
پس از تشخیص قطعی و درست آلرژی غذایی، نخستین راه کنترل آن پرهیز از خوردن آن غذاست. باید به‌خوبی بررسی کنید و ببینید آیا ماده غذایی آلرژی‌زا در برچسب «ارزش غذایی» با نام‌های دیگری شناخته نمی‌شود. در بعضی کشورها قانون، تولیدکنندگان مواد غذایی را مکلف می‌کند که همه‌ی تشکیل‌دهنده‌های ماده‌ی غذایی را به زبان ساده اعلام کنند، بخصوص 8 ماده غذایی بسیار شایع آلرژی‌زا.
این تولیدکنندگان حتی موظف هستند اگر به دلایل فنی حتی مقدار بسیار اندکی از این مواد غذایی که در غذای تولیدی وجود دارد با عبارت‌های هشداردهنده آن را اعلام کنند. اما در نهایت، گفتنش راحت است و در عمل، پرهیز از ماده غذایی آلرژی‌زا بسیار دشوار. گاهی ماده غذایی آلرژی‌زا در بسیاری غذاها یافت می‌شود مانند گندم.
کمک گرفتن از یک مشاور تغذیه باعث می‌شود ما بتوانیم ضمن پرهیز از ماده غذایی آلرژی‌زا مطمئن باشیم همه مواد موردنیاز به بدن ما می‌رسد.
کسی نمی‌داند آلرژی به یک ماده‌ی غذایی در هر فرد چه مدت طول می‌کشد. به نظر می‌رسد آلرژی به شیر، گندم، سویا و تخم مرغ به مرور زمان برطرف می‌شوند ولی آلرژی به دانه های مغزی، بادام زمینی و ماهی شاید تا آخر عمر باقی بماند.
با توجه به آنچه گفتیم نقش داروهای ضدحساسیت در برطرف کردن علائم آلرژی غذایی بسیار پررنگ است. بهتر است با پزشک متخصص آلرژی مشورت کنیم که در صورت بروز علائم آلرژی از چه داروهایی می توانیم استفاده کنیم.
