همه‌چیز درباره تشنج و انواع مختلف آن

تشنج چیست؟

مغز ما حاوی میلیاردها نورون (سلول عصبی) است که از راه پالس‌های الکتریکی، با هم ارتباط برقرار می‌کنند. در طول تشنج، مغز دچار فعالیت الکتریکی غیرطبیعی و بیش از حد می‌شود؛ این اتفاق می‌تواند باعث تغییر در هوشیاری و بروز رفتارها یا حرکت‌های غیر طبیعی شود. این فعالیت غیرطبیعی معمولاً فقط چند ثانیه تا چند دقیقه طول می‌کشد.

تفاوت تشنج و صرع

صرع به وضعیتی گفته می‌شود که در آن فرد در معرض تشنج‌های مکرر قرار می‌گیرد، اما همه کسانی که دچار تشنج می­شوند، صرع ندارند. تشنج‌های غیرصرعی می‌توانند به دلایلی مثل افت قندخون، تب و … پیش بیایند. تشنج انواع مختلفی دارد و فرد مبتلا به صرع ممکن است با بیشتر از یک نوع تشنج مواجه شود.

علائم تشنج

انواع مختلف تشنج به بروز علائم متفاوتی منجر می‌شوند. برای مثال افرادی که تشنج های “تونیک-کلونیک” دارند، بدنشان سفت می‌شود و  بعد حرکت‌هایی به شکل پرش‌های عضلانی دارند، بعضی دیگر از انواع تشنج علائم خفیف‌تری دارند. برای مثال، بعضی از افراد فقط در یک بازو یا بخشی از صورت خود حرکت‌های لرزشی دارند، بعضی هم به‌طور ناگهانی برای چند ثانیه به یک نقطه خیره شده و واکنشی نشان نمی‌دهند.

تشنج همچنین ممکن است به بروز احساساتی مثل ناراحتی در معده، ترس یا استشمام بوی ناخوشایند در فرد منجر شود که توسط دیگران قابل‌مشاهده نیستند. به این احساسات ذهنی «اورا» می‌گویند. معمولاً فرد در هر بار تشنج، اورای مشابهی را تجربه می‌کند. گاهی اوقات اورا می‌تواند پیش از شروع یک تشنج که همراه با تکان‌های شدید است، بروز پیدا کند.

محرک‌های تشنج

در تعداد کمی از افراد، عواملی مثل احساسات شدید، ورزش با شدت زیاد، موسیقی با صدای بلند یا نورهای چشمک‌زن، به عنوان محرک‌های تشنج عمل می‌کنند. در این حالت تشنج بلافاصله بعد از این محرک‌ها پیش می‌آید. همچنین بعضی عوامل، با وجود این‌که به‌طور مستقیم  باعث تشنج نمی‌شوند، می‌توانند احتمال بروز آن را افزایش بدهند. برای مثال تب، قاعدگی، کم‌خوابی و استرس، می‌توانند احتمال بروز تشنج را در بعضی افراد بیشتر کنند.

علل تشنج

همان‌طور که پیش از این گفته شد، همه تشنج‌ها به‌ معنای ابتلا به صرع نیستند. به‌طور کلی سه دسته تشنج وجود دارد:

• تشنج‌های صرعی: این تشنج‌ها که در افراد مبتلا به صرع پیش می‌آیند، به دلیل نوعی اختلال در عملکرد مغز، که به‌طور متناوب باعث ایجاد فعالیت الکتریکی غیرطبیعی در مغز می‌شود، اتفاق می‌افتند. این تشنج‌ها ممکن است در اثر هر نوع آسیب مغزی، مثل ضربه، سکته، عفونت یا تومور مغزی ایجاد بشوند. در بعضی افراد، صرع یک ​​بیماری ارثی است و در بسیاری از موارد علت آن مشخص نیست.
• تشنج‌های القا شده: نوع مشابهی از فعالیت‌ الکتریکی غیرطبیعی در مغز می‌تواند به علت بعضی عوامل مثل بعضی از داروها یا قندخون پایین پیش بیاید. به این تشنج‌ها که در اثر مشکلاتی از این دست به وجود می‌آیند، تشنج‌های «القا شده» گفته می‌شود که معمولاً پس از رفع مشکل مجددا تکرار نمی‌شوند. افرادی که این گونه تشنج را تجربه می­کنند، به صرع مبتلا نیستند.
• تشنج‌های غیرصرعی: تشنج‌های غیرصرعی شبیه تشنج هستند، اما به‌دلیل فعالیت غیرعادی مغز ایجاد نمی‌شوند، بلکه ممکن است به دلیل غش کردن، اختلالات عضلانی یا یک وضعیت روانپزشکی اتفاق بیفتند.

انواع تشنج

اصطلاحاتی که برای توصیف انواع تشنج به کار می‌روند، به محل و نحوه شروع فعالیت الکتریکی غیرطبیعی در مغز، سطح هوشیاری فرد در طول حمله تشنج و بروز یا عدم بروز حرکات بدنی هنگام تشنج اشاره می‌کنند.

تشنج فوکال یا کانونی

در تشنج کانونی همه مغز درگیر نیست، بلکه فعالیت الکتریکی غیرطبیعی فقط در یک ناحیه یا گروهی از سلول‌ها در یکی از نیمکره‌های مغز شروع می‌شود. این نوع تشنج می‌تواند با یا بدون از دست دادن هوشیاری همراه باشد.

تشنج‌های جنرالیزه

این نوع تشنج زمانی اتفاق می‌افتد که فعالیت الکتریکی غیرطبیعی منجر به تشنج، هر دو نیمه (نیمکره) یا گروه‌هایی از سلول‌ها در هر دو طرف مغز را به طور همزمان درگیر ‌کند. انواع تشنج جنرالیزه عبارتند از:

• تشنج ابسنس
• تشنج تونیک-کلونیک
• تشنج میوکلونیک
• تشنج تونیک
• تشنج آتونیک
• تشنج کلونیک

در ادامه به بررسی هرکدام از انواع تشنج جنرالیزه می‌پردازیم.

تشنج ابسنس

تشنج ابسنس (Absence Seizure) باعث از دست دادن کوتاه مدت هوشیاری، عدم آگاهی از اتفاقات محیط اطراف و خیره شدن به یک نقطه‌ می‌شود. برای مثال، اگر کسی در حین تشنج با فرد صحبت کند، او واکنشی نشان نمی‌دهد. اگر فرد در حال صحبت کردن باشد و تشنج شروع شود، معمولاً وسط جمله صحبتش را قطع می‌کند. مثل سایر انواع تشنج، این حالت هم به دلیل فعالیت الکتریکی غیر‌طبیعی و گذرا در مغز ایجاد می‌شود. تشنج‌های ابسنس معمولاً فقط در طول تشنج، باعث قطع آگاهی فرد از اتفاقات محیط اطراف می‌شود و فرد بلافاصله بعد از آن به حالت عادی برمی‌گردد.

اگر تشنج ابسنس خیلی کوتاه باشد، ممکن است خود فرد اصلاً متوجه وقوع آن نشود. اما اگر کمی طولانی‌تر باشد، ممکن است متوجه شود که مدتی از زمان را از دست داده است.

تشنج‌های ابسنس در کودکان چهار تا چهارده ساله بیشتر شایع است. با این حال، نوجوانان بزرگتر و بزرگسالان هم ممکن است دچار این نوع تشنج بشوند.

تشنج تونیک-کلونیک

تشنج تونیک-کلونیک (Tonic-Clonic Seizure) همان نوعی است که بیشتر مردم واژه تشنج را با آن می‌شناسند و در دو مرحله پیش می‌آید؛ مرحله اول “تونیک” و به دنبال آن مرحله دوم “کلونیک”.

در مرحله تونیک:

• همه عضلات بدن سفت می‌شوند.
• فرد هوشیاری خود را از دست می‌دهد و روی زمین می‌افتد.
• ممکن است فرد زبان یا داخل گونه‌اش را گاز بگیرد که در این صورت بزاق ممکن است کمی خونی به نظر برسد.

در مرحله کلونیک:

• دست‌ها و پاها شروع به پرش‌های سریع و هماهنگ می‌کنند. این حرکت‌ها معمولاً با باز و بسته شدن مفاصل آرنج، لگن و زانو همراه‌اند. پس از چند دقیقه این پرش‌ها به تدریج کند و سپس متوقف می‌شوند.
• در صورت اختلال تنفس یا طولانی شدن تشنج، رنگ صورت ممکن است کبود یا خاکستری شود.
• با شل شدن بدن ممکن است فرد کنترل ادرار یا مدفوع خود را از دست بدهد.
• بازگشت هوشیاری فرد به تدریج اتفاق می‌افتد.

این نوع تشنج معمولاً بین یک تا سه دقیقه طول می‌کشد. پس از آن، ممکن است فرد خواب‌آلود،گیج، آشفته یا افسرده باشد. وضعیتی که در آن تشنج بیش از  پنج دقیقه طول بکشد یا سه تشنج پی‌در‌پی بدون بازگشت کامل هوشیاری بین آن‌ها اتفاق بیفتند، به درمان اورژانسی در بیمارستان نیاز دارد.

تشنج میوکلونیک

تشنج‌های میوکلونیک، پرش‌های ناگهانی و شوک‌مانند در یک عضله یا گروهی از عضلات هستند. این تشنج‌ها معمولاً بیشتر از یک یا دو ثانیه طول نمی‌کشند. ممکن است فقط یک پرش اتفاق بیفتد، اما گاهی چندین پرش پشت‌سر‌هم در مدت زمان کوتاهی پیش می‌آیند.

تشنج تونیک

به میزان کشش طبیعی عضله در حالت استراحت «تون» عضله گفته می‌شود. در تشنج تونیک، این تون عضلانی به شدت افزایش  پیدا می‌کند؛ در نتیجه بدن، دست‌ها یا پاها ناگهان سفت و منقبض می‌شوند. اگر فرد در زمان شروع تشنج ایستاده باشد، ممکن است به زمین بیفتد. در حین این تشنج فرد ممکن است کاملاً هوشیار باشد یا فقط دچار تغییرات جزئی در سطح هوشیاری بشود.

این تشنج‌ها معمولاً در خواب پیش می‌آیند و در بیشتر موارد دو طرف بدن را درگیر می‌کنند، مدت زمان آن‌ها کوتاه است و معمولا کمتر از  بیست ثانیه طول می‌کشند.

تشنج آتونیک

تشنج آتونیک باعث می‌شود فرد ناگهان تون عضلانی خود را از دست بدهد و ماهیچه‌هایش شل بشوند. در نتیجه ممکن است بخشی از بدن یا تمام آن به‌طور ناگهانی شل شود، پلک‌ها افتاده، سر به جلو خم شده یا پایین بیفتد و اشیا از دستش بیفتند. اگر فرد ایستاده باشد، معمولاً به زمین می‌افتد و در اثر افتادن ممکن است دچار آسیب شود. این نوع تشنج معمولاً کمتر از  پانزده ثانیه طول می‌کشد.

تشخیص تشنج

اگر برای اولین بار دچار تشنج شده باشیم، پزشک از ما می‌خواهد اپیزود تشنج خود را به‌طور مفصل برایش شرح دهیم تا بتواند تا حد امکان اطلاعات بیشتری از تشنج ما به دست بیاورد. برای مثال پزشک می‌خواهد بداند آیا ما هوشیاری خود را از دست داده‌ایم، به جایی خیره شده‌ایم یا حرکات شدید داشته‌ایم؟ هرچه پزشک اطلاعات بیشتری در مورد تشنج ما داشته باشد، می‌تواند در مورد آن تشخیص صحیح‌تری داشته باشد.

همچنین اگر فرد دیگری در حین تشنج کنار ما بوده است، اطلاعات او هم می‌تواند به روند تشخیص کمک‌ کند.

با توجه به چگونگی تشنج، سن و شرایط فردی ما، پزشک ممکن است آزمایش­هایی را درخواست کند، از جمله:

• آزمایش خون برای بررسی مشکلاتی احتمالی که ممکن است به تشنج منجر شده باشند (مثل قند خون پایین یا بالا) و یا بررسی علل ژنتیکی احتمالی صرع، به کار می‌رود.
• پونکسیون کمری (پونکسیون نخاعی) که ممکن است بعد از تشنج برای بررسی علائم عفونت سیستم اعصاب مرکزی انجام شود. این آزمایش معمولاً اگر فرد به‌طور طبیعی بعد از تشنج بهبود پیدا نکند یا تب و سایر علائم عفونت سیستم عصبی مرکزی را داشته باشد، انجام می‌شود.

در این آزمایش، یک سوزن به فضای بین مهره­ای وارد می‌شود و نمونه‌ای از مایع مغزی-نخاعی گرفته می‌شود. این نمونه از نظر وجود میکروارگانیسم، تعداد گلبول‌های سفید و یا فاکتورهای التهابی مرتبط بررسی می‌شود.

• الکتروانسفالوگرافی (EEG) یا نوار مغز برای بررسی فعالیت الکتریکی غیرطبیعی در مغز.
• روش‌های تصویربرداری از مغز، مثل ام‌آر‌آی یا سی‌تی‌اسکن، برای بررسی از نظر وجود تومور، سکته یا سایر مشکلات ساختاری در مغز(هر چند در بیشتر موارد نتایج این آزمایش‌ها در افراد مبتلا به صرع طبیعی است).

درمان تشنج

انتخاب درمان مناسب برای تشنج به نوع آن بستگی دارد.

برای مثال، اگر تشنج ما ناشی از عفونتی بافت مغز باشد، درمان عفونت از بروز تشنج بیشتر جلوگیری می‌کند، اما اگر به دلیل صرع دچار تشنج‌های مکرر شده باشیم، به احتمال زیاد به مصرف داروهای ضد‌تشنج نیاز خواهیم داشت.

زندگی با تشنج

با رعایت نکات زیر می‌توانیم احتمال وقوع تشنج را کاهش بدهیم:

• داروهای خود را به‌طور دقیق و طبق دستور پزشک، مصرف کنیم.
• در صورت بروز هرنوع عارضه جانبی، مسئله را با پزشک خود مطرح کنیم.
• از قطع مصرف دارو بدون مشورت با پزشک معالج خود بپرهیزیم، چراکه قطع ناگهانی داروی ضد‌تشنج می‌تواند به تشدید تشنج منجر شود.
• قبل از شروع هر داروی جدید با پزشک خود مشورت کنیم، چرا که داروهای ضدتشنج می‌توانند با بعضی داروهای نسخه‌ای، بدون نسخه و گیاهی تداخل داشته باشند.
• از مصرف الکل بپرهیزیم، چرا که الکل می‌تواند خطر تشنج را بیشتر کند، بر نحوه عملکرد داروهای ضدتشنج تاثیر بگذارد و عوارض جانبی آن‌ها را افزایش بدهد.

به‌طور کلی با آگاهی بیشتر از تشنج، علائم مختلف و انواع متفاوت آن، می‌توانیم به روند درمان و بهبود کیفیت زندگی خود و دیگران کمک کنیم.

منابع:

1. https://www.uptodate.com/
2. https://www.cdc.gov/
3. https://www.epilepsy.com/
4. https://www.ilae.org/
5. https://iranepilepsy.org/

IR-0827-ABD-3934-AS