شناخت، تشخیص و راه‌های درمان بیماری چاقی

چاقی (Obesity) در حال حاضر به یک بیماری همه‌گیر تبدیل شده است که طی نیم قرن گذشته شدت پیدا کرده و روند رو به افزایش دارد. بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت، در سال 2022 از هر هشت نفر، یک نفر با چاقی زندگی می‌کرده است. چاقی یک بیماری پیچیده است و علت‌های متعددی در بروز چاقی نقش دارند. چاقی بعد از سیگار کشیدن، دومین علت شایع مرگ و میر قابل پیشگیری است. در این مطلب به شناخت بیماری چاقی، علت و راه‌های درمان آن می‌پردازیم.

بیماری چاقی چیست؟

چاقی، که به معنای داشتن وزنی بیشتر از حد سالم نسبت به قد فرد است، یک بیماری جدی و مزمن محسوب می‌شود که ممکن است به مشکلات سلامتی دیگری مثل دیابت، بیماری‌های قلبی و بعضی سرطان‌ها منجر شود و بر کیفیت زندگی (مانند خواب یا تحرک) تأثیر بگذارد.

علائم و تشخیص بیماری چاقی

رایج‌ترین روش برای ارزیابی این‌که وزن ما در محدوده سالم قرار دارد یا نه، محاسبه شاخص توده بدنی یا BMI (Body Mass Index) است. BMIعددی است که از تقسیم وزن (بر حسب کیلوگرم) بر مجذور قد (بر حسب متر) به دست می‌آید. برای ارزیابی بهتر وضعیت سلامتی و خطر ناشی از اضافه‌وزن یا چاقی، اندازه‌گیری‌های دیگری مثل دور کمر هم مورداستفاده قرار می‌گیرند.

شاخص توده بدنی (BMI)

BMI معیاری است که نشان می‌دهد وزن ما نسبت به قدمان در محدوده سالم قرار دارد یا نه. برای بیشتر بزرگسالان:

• BMI کمتر از 18/5 یعنی: محدوده کمبود وزن
• BMI بین 18/5 تا 24/9 یعنی: محدوده وزن سالم
• BMI بین 25 تا 29/9 یعنی: محدوده اضافه وزن
• BMI بین 30 تا 39/9 یعنی: محدوده چاقی
• 40BMI یا بالاتر یعنی: چاقی شدید

شاخص توده بدنی محدودیت‌هایی دارد؛ چرا که فقط  اضافه وزن را می‌سنجد، نه میزان چربی اضافی بدن را. برای مثال، افراد بسیار عضلانی مثل ورزشکاران حرفه‌ای ممکن است BMI بالایی داشته باشند، اما چربی بدنشان زیاد نباشد.

با این وجود، برای بیشتر افراد BMI شاخص مفیدی برای ارزیابی وزن سالم به شمار می‌رود.

نسبت دور کمر به قد

یکی دیگر از شاخص‌های سنجش چربی اضافی بدن، نسبت دور کمر به قد است که می‌تواند به عنوان یک معیار تکمیلی برای بزرگسالانی که BMI آن‌ها کمتر از سی‌و‌پنج است، مورد استفاده قرار بگیرد.

نحوه محاسبه نسبت دور کمر به قد

ابتدا باید نقطه میانی، بین پایین‌ترین دنده و استخوان لگن (تقریباً هم‌سطح با ناف) خود را پیدا کنیم. سپس متر را به شکل طبیعی و بدون حبس کردن نفس یا جمع کردن شکم، دور این نقطه بپیچیم. اندازه‌ به‌‌دست ‌آمده را بر قد خود (که باید با همان واحد، برای مثال متر یا سانتی‌متر اندازه‌گیری شده باشد) تقسیم کنیم.

برای مثال اگر دور کمر ما 80 سانتی‌متر و قدمان 160 سانتی‌متر باشد، نسبت دور کمر به قد عبارت است از 0/5.

نسبت دور کمر به قد 0/5 یا بالاتر، به معنای افزایش احتمال بروز مشکلات سلامتی است، به عبارتی، هدف این است که دور کمر کمتر از نیمی از قد باشد.

 دلایل بروز بیماری چاقی چیست؟

اضافه وزن و چاقی در طول زمان و در شرایطی ایجاد می‌شوند که میزان کالری دریافتی ما بیشتر از کالری مصرفی بدنمان باشد. به این حالت «عدم تعادل انرژی» گفته می‌شود؛ یعنی انرژی دریافتی (کالری‌های دریافتی از غذا) برابر با انرژی مصرفی (کالری‌هایی که بدن برای عملکردهایی مثل تنفس، هضم غذا و فعالیت بدنی مصرف می‌کند) نیست.

بدن ما برای تولید و ذخیره انرژی از مواد مغذی موجود در غذا مثل کربوهیدرات‌ها (قندها)، پروتئین‌ها و چربی‌ها استفاده می‌کند. بخشی از غذایی که می‌خوریم به انرژی برای انجام عملکردهای روزانه بدن تبدیل می‌شود. بخشی دیگر برای تولید انرژی در آینده ذخیره می‌شود. قندها به صورت گلیکوژن در کبد و چربی‌ها  بیشتر به شکل تری‌گلیسرید در بافت چربی ذخیره می‌شوند.

در شرایط عدم تعادل انرژی، بدن ما چربی بیشتری نسبت به آنچه در حال حاضر یا آینده قابل مصرف است ذخیره می‌کند.

با این وجود، خطر ابتلا به اضافه‌وزن یا چاقی تنها به مقدار غذایی که می‌خوریم بستگی ندارد و عواملی مثل نوع و مقدار غذا و نوشیدنی مصرفی روزانه، میزان فعالیت بدنی و میزان خواب با کیفیت شبانه هم در بروز آن نقش مهمی دارند.

چه عواملی خطر ابتلا به بیماری چاقی را افزایش می‌دهند؟

عوامل خطر زیادی برای اضافه وزن و چاقی وجود دارند. ما نمی‌توانیم همه این عوامل خطر را تغییر بدهیم، اما آگاهی از آن‌ها برای برداشتن گام‌هایی به سوی رسیدن به وزن سالم و کاهش خطر ابتلا به بیماری‌های مرتبط با چاقی، مثل بیماری‌های قلبی، بسیار مهم است. این عوامل عبارتند از:

کم‌تحرکی

عدم فعالیت بدنی همراه با استفاده زیاد از تلویزیون، کامپیوتر یا سایر وسایل دارای صفحه نمایش با شاخص توده بدنی بالا مرتبط است.

بیشتر بزرگسالان باید حداقل 150 دقیقه فعالیت هوازی در هفته داشته باشند. همچنین توصیه می‌شود دو روز یا بیشتر در هفته تمرینات تقویت عضلات انجام بدهند.

الگوهای تغذیه‌ای ناسالم

بعضی رفتارهای تغذیه‌ای ناسالم می‌توانند خطر ابتلا به اضافه‌وزن یا چاقی را افزایش بدهند، از جمله:

دریافت کالری بیشتر از مقدار مصرفی

میزان کالری مورد نیاز ما به سن، جنسیت و میزان فعالیت بدنیمان بستگی دارد.

مصرف بیش از حد چربی‌های اشباع شده

توصیه می‌شود میزان چربی اشباع مصرفی در روز، بیشتر از ده درصد از کل کالری روزانه ما را تشکیل ندهد.

مصرف زیاد قندهای افزوده شده

توصیه می‌شود مصرف قندهای افزوده شده در روز، هم بیشتر از ده درصد کل کالری روزانه ما را تشکیل ندهد.

کمبود خواب با کیفیت

پژوهش‌ها نشان داده‌اند که خواب ناکافی یا خواب با کیفیت پایین با شاخص توده بدنی بالا مرتبط است. اگر به طور مداوم کمتر از  هفت ساعت خواب شبانه داشته باشیم، این مسئله می‌تواند بر هورمون‌هایی که احساس گرسنگی را کنترل می‌کنند، تاثیر بگذارد. به عبارت دیگر، کمبود خواب با کیفیت می‌تواند احتمال پرخوری یا ناتوانی در تشخیص سیری بدن را افزایش بدهد.

استرس زیاد

استرس طولانی‌مدت و حتی کوتاه‌مدت می‌تواند عملکرد مغز را تحت تاثیر قرار بدهد و باعث ترشح هورمون‌هایی مثل کورتیزول شود که درتنظیم انرژی بدن و احساس گرسنگی نقش دارند. این تغییرات هورمونی می‌توانند به افزایش اشتها و ذخیره بیشتر چربی در بدن منجر شوند.

مشکلات سلامتی دیگر

بعضی مشکلات سلامتی مثل سندرم متابولیک و سندرم تخمدان پلی‌کیستیک می‌توانند باعث افزایش وزن شوند.

ژنتیک

بعضی افراد به صورت ژنتیکی مستعد اضافه وزن هستند. پژوهشگران تا کنون پانزده ژن موثر در چاقی را شناسایی کرده‌اند. با این وجود حتی در افرادی که از نظر ژنتیکی در معرض خطر بالای چاقی قرار دارند، پیروی از اصول سبک زندگی سالم می‌تواند به کاهش این خطر کمک کند.

داروها

بعضی داروها از جمله داروهای ضد‌افسردگی و ضدبارداری می‌توانند با اختلال در سیگنال‌های شیمیایی که به مغز درباره احساس گرسنگی پیام می‌دهند، موجب افزایش وزن ‌شوند. در صورت افزایش وزن با مصرف این داروها لازم است با پزشک معالج خود مشورت کنیم.

تاثیر چاقی بر سلامتی

چاقی ممکن است به عوارض زیر منجر شود:

• سندرم متابولیک
• دیابت نوع 2
• بیماری‌های قلبی‌-‌عروقی مثل فشار خون بالا، سکته قلبی و سکته مغزی
• کلسترول خون بالا
• مشکلات تنفسی، از جمله آسم و آپنه خواب
• افزایش احتمال ابتلا به نوع شدید بیماری ناشی از SARS-CoV-2 (ویروسی که باعث COVID-19 می‌شود.)
• کمر درد
• بیماری کبد چرب غیر‌الکلی
• استئوآرتریت، به‌ویژه در مفاصل تحمل‌کننده وزن مثل زانوها؛ چرا که وزن اضافی می‌‌تواند به غضروف و استخوان آسیب برساند.
• بی‌اختیاری ادرار که زمانی اتفاق می‌افتد که عضلات لگن به دلیل چاقی مزمن تضعیف می‌شوند و دیگر نمی‌توانند به حفظ کنترل مثانه کمک کنند.
• بیماری‌های کیسه صفرا
• افسردگی و سایر اختلالات روانی
• بعضی از انواع سرطان مثل سرطان پانکراس، روده بزرگ، پستان و کبد

درمان بیماری چاقی

تغییر سبک زندگی برای درمان چاقی

یک سبک زندگی فعال و تمرین ورزشی به همراه تغذیه سالم، ایمن‌ترین راه برای کاهش وزن است. فراموش نکنیم حتی کاهش وزن اندک می‌تواند سلامت ما را بهبود ببخشد.

پزشک یا متخصص می‌تواند ما را درباره میزان کالری مناسب روزانه که هم به کاهش وزن ما کمک می‌کند و هم به سلامتی ما آسیب نمی‌رساند، راهنمایی کند. به یاد داشته باشیم که اگر به آرامی و پیوسته وزن خود را کاهش دهیم، احتمال حفظ آن بیشتر است. متخصص تغذیه می‌تواند درباره موارد زیر ما را راهنمایی کند:

• انتخاب‌های غذایی سالم در خانه و رستوران‌ها
• میان‌وعده‌های سالم
• خواندن برچسب‌های تغذیه‌ای و خرید مواد غذایی سالم
• روش‌های جدید برای تهیه غذا
• حجم وعده‌های غذایی

رژیم‌های شدید (کمتر از 1100 کالری در روز) معمولاً ایمن نیستند و تاثیر خوبی ندارند. این نوع  رژیم‌ها در بیشتر موارد فاقد ویتامین‌ها و مواد معدنی کافی هستند. بیشتر افرادی که با این روش وزن خود را کاهش می‌دهند، دوباره به پرخوری برمی‌گردند و چاق می‌شوند.

داروها

بعضی از داروها هم برای درمان چاقی در دسترسند که در صورت صلاحدید پزشک می‌توانند مورد استفاده قرار بگیرند. داروهای کاهش وزن به عنوان یک درمان واحد برای کاهش وزن توصیه نمی‌شوند. این داروها می‌توانند به ما در کاهش وزن کمک کنند، اما برای کاهش وزن بیشتر و طولانی‌مدت باید با تغییرات سبک زندگی ترکیب شوند.

جراحی

جراحی کاهش وزن (که جراحی متابولیک و باریاتریک یا MBS هم نامیده می‌شود)، می‌تواند خطر ابتلا به برخی بیماری‌ها را در افراد مبتلا به چاقی شدید کاهش بدهد. این خطرها عبارتند از:

• آرتروز
• آسم
• دیابت نوع ۲
• بیماری رفلاکس معده به مری (GERD)
• بیماری قلبی
• فشار خون بالا
• بیماری کبد چرب غیرالکلی
• آپنه انسدادی خواب
• بعضی سرطان‌ها
• سکته مغزی

جراحی ممکن است به افرادی که به مدت  پنج سال یا بیشتر دچار چاقی بوده‌اند و با درمان های دیگر مثل رژیم غذایی، ورزش یا دارو موفق به کاهش وزن نشده‌اند، کمک کند. به یاد داشته باشیم جراحی به تنهایی راه‌حل کاهش وزن نیست و باید در کنار آن به رژیم غذایی پایبند باشیم، اندازه وعده‌های غذایی خود را کنترل کنیم و به ورزش ادامه دهیم.

بنابراین با توجه به عوارض ناشی از چاقی لازم است با تغییرات سالم در سبک زندگی و مشورت با پزشک خود درباره راهکارهای درمان و مدیریت چاقی گامی موثر در پیشگیری از بروز بیماری‌های مرتبط با آن و بهبود سلامت خود برداریم.

IR-0727-ABD-3814-AS

منابع:

1. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/
2. https://www.who.int/
3. https://medlineplus.gov/
4. https://www.nhs.uk/
5. https://www.nhlbi.nih.gov/