کمبود آهن در کودکان؛ علائم، پیشگیری و درمان

کمبود آهن شایع‌ترین کمبود تغذیه‌ای در کودکان و یک مشکل چالش‌برانگیز است که می‌تواند با پیامدهای منفی جدی برای سلامت و تکامل کودکان همراه باشد.

آهن چیست ؟

آهن یک ماده معدنی است که نوزادان و کودکان برای سلامتی و رشد و تکامل به آن نیاز دارند.

بدن کودکان هم مثل بزرگسالان برای ساختن هموگلوبین به آهن نیاز دارد. هموگلوبین پروتئینی در گلبول‌های قرمز است که اکسیژن را به سلول‌های بدن می‌رساند. در صورت کمبود آهن، گلبول‌های قرمز نمی‌توانند اکسیژن کافی را به اندام‌ها و ماهیچه‌های بدن برسانند، به این وضعیت کم‌خونی ناشی از فقرآهن گفته می‌شود.

کدام دسته از کودکان در معرض خطر فقر آهن هستند؟

• نوزادانی که به صورت نارس یا با وزن کم متولد می‌شوند.
• نوزادانی که تغذیه با شیر گاو یا شیر بز را قبل از سن یک سالگی شروع می‌کنند.
• نوزادانی که بعد از شش‌ ماهگی از غذای کمکی حاوی آهن استفاده نمی‌کنند.
• نوزادانی که از شیر خشکی استفاده می‌کنند که با آهن غنی‌ نشده است.
• کودکان یک تا پنج‌سال که در روز بیش از هفتصدوده سی‌سی شیرگاو، شیر بز یا شیر سویا مصرف می‌کنند.
• کودکانی که به بعضی بیماری‌ها مثل عفونت‌های مزمن مبتلا هستند یا رژیم‌های غذایی محدود دارند.
• کودکانی که به اندازه کافی غذاهای غنی از آهن مصرف نمی‌کنند.
• کودکانی که اضافه وزن دارند یا چاق هستند.

دختران نوجوان هم به علت شروع عادت ماهیانه در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به فقر آهن هستند.

نشانه‌ها و علائم کمبود آهن در کودکان

در بیشتر موارد علائم و نشانه‌های فقر آهن تا زمانی که کودک دچار کم‌خونی ناشی از فقر آهن نشود، ظاهر نمی‌شوند. بنابراین اگر کودک ما یک یا چند عامل خطر ابتلا به فقر آهن را دارد، لازم است حتما با پزشک معالج مشورت کنیم. علائم و نشانه‌های کم‌خونی فقر آهن عبارتند از:

• رنگ‌پریدگی پوست
• خستگی و کمبود انرژی
• تنگی‌نفس هنگام ورزش
• سردی دست و پا
• کندی در رشد و نمو
• کم‌اشتهایی
• تنفس سریع غیرطبیعی
• مشکلات رفتاری یا تحریک‌پذیری (تندخویی و بداخلاقی)
• ابتلای مکرر به عفونت‌ها
• ولع غیرطبیعی برای خوردن مواد غیرخوراکی مثل خاک و یخ

عوارض کمبود آهن در کودکان

آهن برای رشد و تکامل طبیعی مغز نوزادان و کودکان ضروری است. نوزادانی که آهن کافی دریافت نمی‌کنند دچار کمبود یا فقر آهن می‌شوند و درنتیجه ممکن است فعالیت بدنی کمتر و رشد کندتری داشته باشند.

کم‌خونی فقرآهن در دوران نوزادی و شیرخواری می‌تواند به تاخیر در رشد طبیعی، انزوا و اختلال توجه در دوران کودکی منجر شود.

کمبود آهن همچنین می‌تواند بر عملکرد کودکان بزرگتر در مدرسه تأثیر بگذارد. سطح پایین آهن ممکن است تمرکز را برای کودکان سخت کند و به احساس ضعف و خستگی در آن‌ها منجر شود.

پیشگیری از فقر آهن در کودکان

نوزادانی که به موقع به دنیا آمده‌اند، ذخایر کافی آهن را در دوران جنینی از خون مادر به دست آورده‌اند.

نوزادانی که با شیر مادر تغذیه می‌شوند نیز در شش‌ماه اول زندگی، آهن مورد نیاز خود را از شیر مادر دریافت می‌کنند. اما شروع نکردن مصرف سایر غذاها و مکمل آهن بعد از شش‌ماهگی، خطر کمبود آهن را در کودک بیشتر می‌کند.

اگر شیرخوار به هر دلیلی نتواند از شیر مادر تغذیه کند، درصورت تایید پزشک استفاده از شیر خشک غنی‌شده با آهن برای یک‌سال اول زندگی‌اش توصیه می‌شود.

مقدار آهن موردنیاز کودکان

اگر نوزاد با شیر خشک غنی‌شده با آهن تغذیه می‌شود، به احتمال زیاد مقدار آهن توصیه‌شده را دریافت می‌کند.

اگر نوزاد با شیر مادر تغذیه می‌شود، باید با پزشک در مورد دادن مکمل آهن به کودک مشورت کنیم.

توصیه‌نامه کشوری برای  پیشگیری از کم‌خونی فقر آهن در شیرخواران:

• شیرخوار باید در سال اول زندگی شیر مادر را دریافت کند و در شش‌ماه اول زندگی فقط با شیر مادر تغذیه شود.

• در شيرخواران نارس و با وزن کم در زمان تولد که با شير مادر تغذیه می‌شوند، لازم است مصرف مکمل آهن با دوز  دومیلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم از وزن کودک (تا حداکثر 15 میلی‌گرم) در روز، بین دوهفتگی تا دوماهگي شروع ‌شود؛ زمان شروع مصرف مکمل آهن در این کودکان به میزان نارس بودن نوزاد و تشخیص پزشک بستگی دارد.
• در شیرخوارانی که در زمان تولد وزن بسیار کم (کمتر از 1500 گرم) داشته‌اند، مصرف مکمل آهن به میزان سه تا چهارمیلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم از وزن کودک (تا حداکثر 15 میلی‌گرم) در روز، توصیه می‌شود.

کارهای دیگری که می‌توانیم برای جلوگیری از کمبود آهن در کودک انجام بدهیم عبارتند از:

• گنجاندن مواد غذایی غنی از آهن در رژیم غذایی کودک: زمانی که کودک خوردن غذا را شروع می‌کند (معمولاً بین سنین  چهار تا شش‌ماهگی) بهتر است، غذاهای حاوی آهن مثل غلات غنی‌شده با آهن مخصوص کودکان، گوشت‌ و لوبیای پوره شده به او بدهیم. برای کودکان بزرگتر، گوشت قرمز، مرغ، ماهی، لوبیا و اسفناج از منابع خوب آهن به حساب می‌آیند.
•  پرهیز از زیاده‌روی در مصرف شیر گاو: بین سنین یک‌ تا پنج‌سالگی، نباید به کودک خود اجازه بدهیم بیش از 710 میلی‌لیتر شیر گاو در روز بنوشد.
• گنجاندن غذاهای غنی از ویتامین C: مصرف این غذاها به جذب آهنِ موجود در مواد غذایی کمک می‌کند. بعضی از مواد غذایی غنی از ویتامین C عبارتند از مرکبات، توت فرنگی، فلفل دلمه‌ای، گوجه فرنگی و سبزیجاتی که برگ سبز تیره دارند.

تشخیص فقر آهن در کودکان

فقر آهن و کم‌خونی فقر آهن معمولاً با آزمایش خون تشخیص داده می‌شوند. آکادمی کودکان آمریکا توصیه می‌کند که همه نوزادان بین نه تا دوازده‌ماهگی، یک‌بار از نظر فقر آهن آزمایش شوند و این آزمایش برای کودکانی که فاکتورهای خطر کمبود آهن دارند، تکرار شود.

بر اساس نتیجه آزمایش غربالگری، پزشک ممکن است مصرف مکمل‌های آهن خوراکی را توصیه کند یا آزمایش‌های تکمیلی را درخواست کند.

فقر آهن در کودکان قابل پیشگیری است. برای این‌که رشد و نمو کودک خود را در مسیر طبیعی نگه داریم، لازم است به کودکمان غذای غنی شده از آهن بدهیم و با پزشک او درباره نیاز به انجام آزمایش غربالگری و مصرف مکمل‌های آهن مشورت کنیم.

درمان فقر آهن در کودکان

درمان فقر آهن در کودکان می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

• تغییر در رژیم غذایی

منظور از تغییر در رژیم غذایی، افزایش استفاده از غذاهایی است که میزان بالایی از آهن در آن‌ها وجود دارد.

• استفاده از مکمل‌های آهن

به‌طور کلی، مکمل‌های آهن به شکل قرص، شربت یا قطره‌ در دسترس قرار دارند و استفاده از آن‌ها به سن و وضعیت کم‌خونی کودک بستگی دارد. استفاده از این مکمل‌ها باید حتماً زیر نظر پزشک باشد. (6)(7)

آیا شیر گاو منبع خوبی برای آهن مورد نیاز کودکان است؟

خیر، شیر گاو منبع خوبی از آهن به شمار نمی‌آید. اگرچه شیر گاو تقریباً به اندازه شیر انسان آهن دارد، اما بدن ما نمی‌تواند این آهن را به خوبی جذب کند.

لازم به یادآوری است که نباید قبل از یک سالگی به کودک شیر گاو بدهیم. بعد از یک سالگی هم باید مطمئن شویم که کودک از منابع دیگری، آهن و ویتامین سی لازم را دریافت می‌کند.

به خاطر داشته باشیم که مصرف بیش از حد شیر گاو می‌تواند به کمبود آهن منجر شود.

چه غذاهایی منابع خوبی از آهن به شمار می‌آیند؟

بعد از شش‌ماهگی می‌توانیم کودک خود را با غذای جامد تغذیه کنیم. توجه داشته باشیم درباره مواد غذایی مناسب کودک خود با پزشک معالج مشورت کنیم.

به‌طور کلی، بعضی از غذاهای غنی از آهن عبارتند از:

• گوشت‌ها: گوشت گاو، بره، گوساله، مرغ و بوقلمون.
• ماهی
• تخم‌مرغ
• غلات غنی‌شده با آهن
• حبوبات: نخود، لوبیا و عدس
• سبزیجات: اسفناج، کلم بروکلی ، نخود سبز و لوبیا

برای کمک به جذب آهن در بدن، می‌‌توانیم غذاهای حاوی آهن را با منابع خوب ویتامین C مثل پرتقال، گوجه فرنگی و فلفل قرمز مصرف کنیم. برای مثال می‌توانیم غلات صبحانه غنی‌شده با آهن را با تکه‌های پرتقال به کودک بدهیم.

بهترین زمان مصرف مکمل آهن در کودکان

در صورت امکان بهتر است سعی کنیم کودک مکمل آهن را با معده خالی (حدود یک‌ساعت قبل یا دوساعت بعد از غذا) مصرف کند. در بعضی کودکان ممکن است لازم باشد برای پیشگیری از درد در معده، مکمل آهن همراه با غذا مصرف شود.

• ویتامین سی به جذب آهن در بدن کمک می‌کند. کودکان بزرگتر می‌توانند مکمل آهن را با مواد غذایی حاوی ویتامین سی مصرف کنند.
• بدون مشورت با پزشک به کودک خود داروهای ضداسید ندهیم.
• اجازه ندهیم که کودک شیر یا نوشیدنی‌های کافئین‌دار را همراه یا ظرف دوساعت پس از مصرف آهن بنوشد؛ این مواد می‌توانند مانع جذب آهن شوند.

آیا مکمل‌های آهن باعث ایجاد عوارض جانبی در کودک می‌شود؟

شواهد کمی مبنی بر بروز عوارض گوارشی نامطلوب مثل یبوست در نوزادان یا کودکان نوپا با استفاده از شیرخشک، غلات یا غذاهای غنی‌شده با آهن وجود دارد.

عوارض جانبی شایع که ممکن است به دنبال مصرف مکمل آهن ایجاد شود، شامل موارد زیرند:

• معده درد
• حالت تهوع
• اسهال
• یبوست
• مدفوع سیاه

بیشتر این علائم با گذشت چند هفته از مصرف مکمل آهن از بین می‌روند.

با عوارض جانبی ناشی از مصرف مکمل آهن در کودکان چه کنیم؟

• مکمل آهن می‌تواند مدفوع کودک را سبز یا سیاه مایل به خاکستری کند، باید بدانیم که این عارضه طبیعی است و دلیلی برای نگرانی وجود ندارد.
• مصرف آهن ممکن است باعث درد شکم، اسهال یا یبوست شود. باید مطمئن شویم که کودک به اندازه کافی مایعات می‌نوشد و هر روز میوه، سبزیجات و فیبر کافی مصرف می‌کند.
• فراموش نکنیم که مکمل آهن را دور از دسترس کودکان نگهداری کنیم، چرا که مصرف آهن زیاد می‌تواند بسیار خطرناک باشد.

تغییر رنگ دندان با مصرف مکمل آهن

مکمل‌های مایع آهن شامل قطره و شربت ممکن است باعث ایجاد رنگ خاکستری روی دندان‌ها یا لثه‌ها شوند. این اثرات موقتی‌اند و می‌توانیم با چکاندن قطره آهن در قسمت عقب دهان کودکان، مسواک زدن دندان‌های کودک یا شست‌وشوی دهانش با آب بعد  از مصرف مکمل، از آن پیشگیری کنیم یا آن را به حداقل برسانیم.

امروزه برای  افزایش جذب مکمل آهن و به حداقل رساندن عوارض ناشی از مصرف آن، مکمل‌های آهن با ساختار لیپوزومال (ذرات ریز آهن در پوششی به‌نام لیپوزوم) در دسترس قرار گرفته‌اند که معمولاً به‌خوبی تحمل می‌شوند و بعضی از عوارض جانبی رایج مکمل‌های خوراکی مثل تغییر رنگ دندان‌ها را هم ایجاد نمی‌کنند.

به‌طور کلی با توجه به عوارض مهم کمبود آهن در کودکان از جمله مشکلات رشد و تکامل، همواره لازم است با پزشک معالج کودک خود مشورت کنیم  و از دریافت میزان کافی از آهن در کودک خود مطمئن بشویم.

IR-0627-ABD-3691-AS

منابع:

1.  uptodate
2.  caringforkids
3.  mayoclinic
4.  ods.od.nih
5.  کتاب راهنمای جامع مراقبت‌های ادغام یافته کودک سالم
6.  childrenshospital
7.  pmc.ncbi.nlm.nih