تمامی مطالب علمی این سایت، به تایید تیم علمی پزشکی داروسازی دکتر عبیدی رسیده است.
Medically Approvedفقر و کمبود آهن در کودکان چه علائمی دارد و چگونه درمان می‌شود؟
آنچه در این مطلب می‌خوانیم:
کمبود آهن می‌تواند روند رشد را در کودکان تحت تاثیر قرار داده و یا باعث کم‌خونی در آنها شود. در این مقاله به نیاز آهن در کودکان، منابع آهن و نکات مهم مرتبط با آن اشاره خواهیم کرد. همراه ما باشید.
آهن چیست و چه اهمیتی برای کودکان دارد؟
آهن یک ماده معدنی است که نوزادان و کودکان برای سلامتی و رشد به آن نیاز دارند.
گلبول‌های قرمز حاوی هموگلوبین هستند، پروتئینی که اکسیژن را به تمام سلول‌های بدن می‌رساند. بدن ما برای ساختن هموگلوبین به آهن نیاز دارد. آهن به گلبول‌های قرمز رنگ می‌دهد.
در صورت کمبود آهن، گلبول‌های قرمز کوچک و رنگ پریده می‌شوند و نمی‌توانند اکسیژن کافی را به اندام‌ها و ماهیچه‌های بدن برسانند. به این وضعیت کم‌خونی ناشی از فقرآهن گفته می‌شود.
آهن برای رشد طبیعی مغز نوزادان و کودکان ماده‌ای ضروری است. نوزادانی که آهن کافی دریافت نکنند دچار کمبود یا فقر آهن شده و درنتیجه ممکن است فعالیت بدنی کمتر و نیز رشد کندتری داشته باشند. این کودکان ممکن است این علائم را نشان دهند:
- روند رشد و افزایش وزن آهسته
- پوست رنگ‌پریده
- بی‌اشتهایی
- تحریک‌پذیری (تندخویی و بداخلاقی)
کمبود آهن می‌تواند بر عملکرد کودکان بزرگتر در مدرسه نیز تأثیر بگذارد. سطح پایین آهن ممکن است تمرکز را برای کودک سخت کند و باعث شود کودک احساس خستگی و ضعف داشته باشد.
خطرات ناشی از کمبود آهن کدامند؟
کمبود آهن شایع‌ترین کمبود تغذیه‌ای در کودکان است. این کمبود یک مشکل چالش برانگیز در آسیا و آفریقا به حساب می‌آید. در کشورهای توسعه یافته میزان کمبود آهن به میزان قابل توجهی کمتر از کشورهای در حال توسعه است، با این حال کمبود آهن هنوز اختلالی رایج است و می‌تواند پیامدهای مهمی برای سلامت و توسعه کشورها داشته باشد.
کمبود آهن یا فقر آهن می‌تواند توانایی کودک را برای داشتن عملکرد مناسب مختل کند. با این حال، بیشتر علائم و نشانه‌های کمبود آهن در کودکان تا زمانی که کم خونی ناشی از فقر آهن رخ ندهد، ظاهر نمی‌شوند.
کم‌خونی فقرآهن در دوران نوزادی و شیرخواری می‌تواند منجر به تاخیر در تکامل ذهنی-روانی، انزوا و توانایی کمتر برای توجه در کودک شود. از سن 6 تا 9 ماهگی، ممکن است شیرخواران در صورت عدم مصرف مکمل آهن، دچار کمبود آهن شوند.
به طور کلی فقر آهن ممکن است در سطوح مختلف ایجاد شود که از یک کمبود آهن کاملا خفیف تا یک کم‌خونی فقر آهن جدی (که در آن بدن به اندازه کافی گلبول قرمز سالم تولید نمی‌کند) را شامل خواهد شد. در صورت عدم درمان، فقر آهن می‌تواند رشد و نمو کودک را تحت تاثیر قرار دهد.
نشانه‌ها و علائم کمبود آهن در کودکان
اغلب علائم و نشانه‌های فقر آهن در کودکان تا هنگام بروز کم‌خونی ناشی از فقر آهن ظاهر نمی‌شوند. اگر کودک ما یک یا چند عامل خطر ایجاد فقر آهن را دارد، لازم است حتما با پزشک خود مشورت کنیم. علائم و نشانه‌های کم‌خونی فقر آهن شامل:
- پوست رنگ‌پریده
- خستگی
- دست و پای سرد
- کندی در رشد و نمو
- کم‌اشتهایی
- تنفس سریع غیر طبیعی
- مشکلات رفتاری
- عفونت‌های مکرر
- ولع غیرطبیعی برای خوردن موادی مثل خاک و یخ
علل ایجاد فقر آهن در کودکان چیست و کدام دسته از کودکان در معرض خطر فقر آهن هستند؟
- نوزادانی که به صورت نارس و یا با وزن کم متولد می‌شوند.
- نوزادانی که تا قبل از سن یک سالگی با شیر گاو و شیر بز تغذیه می‌شوند.
- نوزادانی که از شیر مادر تغذیه می‌کنند، اما بعد از 6 ماهگی غذای کمکی استفاده نمی‌کنند.
- نوزادانی که از شیر خشکی استفاده می‌کنند که با آهن غنی‌سازی نشده است.
- کودکان یک تا 5 سال که در روز بیش از 710 سی‌سی شیرگاو، شیر بز یا شیر سویا مصرف می‌کنند.
- کودکانی که مشکلات خاصی مانند بیماری‌های مزمن یا محدودیت‌های غذایی دارند.
- کودکانی که در معرض سرب قرار گرفته‌اند.
- کودکانی که به اندازه کافی غذاهای حاوی آهن مصرف نمی‌کنند.
- کودکانی که افزایش وزن دارند یا چاق هستند.
- دختران نوجوان که به علت شروع عادت ماهیانه در معرض خطر بالای ابتلا به فقر آهن هستند.
مقدار آهن مورد نیاز کودکان در روز
نوزادانی که به موقع به دنیا آمده‌اند، ذخایر کافی آهن را در دوران جنینی از خون مادر به دست آورده‌اند.
در 6 ماه اول زندگی، نوزادانی که با شیر مادر تغذیه می‌شوند، هر آنچه را که نیاز دارند از شیر مادر دریافت می‌کنند. با این حال، پس از 6 ماهگی، عدم شروع مصرف غذای کمکی و مکمل آهن، خطر کمبود آهن را در کودک افزایش می‌دهد. اگر شیرخوار به هر دلیل نتواند از شیر مادر تغذیه کند، با مشورت پزشک، استفاده از شیر خشک غنی‌شده با آهن برای 12 ماه اول زندگی ارجح است.
مقدار آهن مورد نیاز روزانه برای کودک به سن، جنس و رژیم غذایی او بستگی دارد.
میانگین مقادیر توصیه شده آهن روزانه برای کودکان در سنین مختلف را در جدول زیر بر حسب میلیگرم آورده‌ایم.
| سن | میزان آهن دریافتی توصیه شده از رژیم غذایی | |
| دختران | پسران | |
| تولد تا 6 ماهگی | 0.27 میلیگرم | 0.27 میلیگرم |
| 7 تا 12 ماهگی | 11 میلیگرم | 11 میلیگرم |
| 1 تا 3 سالگی | 7 میلیگرم | 7 میلیگرم |
| 4 تا 8 سالگی | 10 میلیگرم | 10 میلیگرم |
| 9 تا 13 سالگی | 8 میلیگرم | 8 میلیگرم |
| 14 تا 18 سالگی | 15 میلیگرم | 11میلیگرم |
بهترین زمان مصرف مکمل آهن برای کودکان
در صورت امکان بهتر است سعی کنیم کودک مکمل آهن را با معده خالی (حدود 1 ساعت قبل یا 2 ساعت بعد از غذا) مصرف کند. در برخی از کودکان ممکن است برای جلوگیری از معده درد لازم باشد مکمل آهن همراه با غذا مصرف شود.
بهترین راه برای دادن آهن به کودکان چیست؟
- ویتامین سی به جذب آهن در بدن کمک می‌کند. کودکان بزرگتر می‌توانند مکمل آهن را با مواد غذایی حاوی ویتامین سی مصرف کنند.
- بدون مشورت با پزشک به کودک خود داروهای ضداسید ندهیم.
- اجازه ندهیم که کودک شیر یا نوشیدنی‌های کافئین‌دار را همراه یا ظرف 2 ساعت پس از مصرف آهن بنوشد. این مواد می‌توانند مانع جذب آهن شوند.
- در صورت ابتلا به فقر آهن لازم است که کودک به مدت چند ماه (3 تا 6 ماه، براساس صلاحدید و دستور پزشک) مکمل مصرف کند تا ذخایر کافی آهن در بدنش ایجاد شود.
آیا مکمل‌های آهن باعث ایجاد عوارض جانبی در کودک می‌شود؟
شواهد کمی مبنی بر اینکه شیرخشک، غلات یا غذاهای غنی شده با آهن باعث بروز عوارض گوارشی نامطلوب مانند یبوست در نوزادان یا کودکان نوپا می‌شود، وجود دارد.
عوارض جانبی شایع به دنبال مصرف مکمل آهن ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- معده درد
- حالت تهوع
- اسهال
- یبوست
- مدفوع سیاه
اکثر این علائم پس از چند هفته مصرف مکمل آهن از بین می‌روند.
درباره عوارض جانبی ناشی از مصرف مکمل آهن در کودکان چه کنیم؟
- مکمل آهن می‌تواند مدفوع کودک را سبز یا سیاه مایل به خاکستری کند، باید بدانیم که این عارضه طبیعی است و دلیلی برای نگرانی وجود ندارد.
- براي جلوگيري از تغيير رنگ دندان‌ها، باید قطره آهن را در عقب دهان كودك بچكانيم و پس از دادن قطره، به کودکانی که با شير مادر تغذیه می‌شوند، شير و به كودكان بزرگتر آب بدهيم.
- ممکن است قطره یا شربت آهن دندان‌های کودک را لکه‌دار کند. برای جلوگیری از لکه‌دار شدن دائمی، باید دندان‌های کودک را بعد از مصرف این مکمل‌ها، با دستمال پاک کنیم.
- آهن ممکن است باعث سوزش سردل، حالت تهوع، اسهال، یبوست و دل‌پیچه شود. باید مطمئن شویم که کودک به اندازه کافی مایعات می‌نوشد و هر روز میوه، سبزیجات و فیبر کافی مصرف می‌کند.
- لازم به یادآوری است که باید آهن را دور از دسترس کودکان نگهداری کنیم، چرا که آهن زیاد می‌تواند بسیار خطرناک باشد.
چگونه می‌توان از فقر آهن در کودکان پیشگیری کرد؟
اگر به نوزاد شیر خشک غنی‌شده با آهن، به میزان کافی بدهیم، احتمالاً مقدار آهن توصیه شده را دریافت می‌کند.
اگر نوزاد از شیر مادر تغذیه می‌شود، باید با پزشک در مورد دادن مکمل آهن به کودک مشورت کنیم.
طبق دستورالعمل کشوری:
- در شيرخواران نارس و با وزن کم در زمان تولد که با شير مادر تغذیه می‌شوند، مصرف مکمل آهن با دوز 2 میلیگرم به ازای هر کیلوگرم از وزن کودک در روز (تا حداکثر 15 میلیگرم) از 2 هفتگی تا 2 ماهگي شروع مي‌شود؛ زمان شروع مصرف مکمل آهن در این کودکان به میزان نارس بودن نوزاد و تشخیص پزشک بستگی دارد.
- در شیرخوارانی که در زمان تولد وزن بسیار کم (کمتر از 1500 گرم) داشته‌اند، مصرف مکمل آهن به میزان 3 تا 4 میلیگرم به ازای هر کیلوگرم از وزن کودک (تا حداکثر 15 میلیگرم) روزانه توصیه می‌شود.
- قطره‌ی آهن در شیرخواران سالمی که به موقع به دنیا آمده‌اند، از 6 ماهگی با دوز 1 میلیگرم به ازای هرکیلوگرم از وزن کودک (تا حداکثر 15 میلیگرم) روزانه شروع شده و تا پایان 2 سالگی ادامه می‌یابد.
اقدامات دیگری که می‌توانیم برای جلوگیری از کمبود آهن در کودک انجام دهیم عبارتند از:
- مصرف خوراکی‌های غنی از آهن. هنگامی که کودک خوردن غذا را شروع می‌کند (معمولاً بین سنین 4 تا 6 ماهگی) بهتر است، غذاهای حاوی آهن مانند غلات غنی‌شده با آهن مخصوص کودکان، گوشت‌های پوره شده و لوبیاهای پوره شده را به او بدهیم. برای کودکان بزرگتر، گوشت قرمز، مرغ، ماهی، لوبیا و اسفناج جزء منابع خوب آهن به حساب می‌آیند.
- در مصرف شیر زیاده روی نکنیم. بین سنین 1 تا 5 سالگی، نباید به کودک خود اجازه دهیم بیش از 710 میلی لیتر شیر در روز بنوشد.
- افزایش جذب آهن. ویتامین سی به افزایش جذب آهنِ رژیم غذایی کمک می‌کند. گنجاندن خوراکی‌های غنی از ویتامین سی مانند مرکبات، طالبی، توت فرنگی، فلفل دلمه‌ای، گوجه فرنگی و سبزیجات برگ تیره، به کودک برای جذب آهن کمک می‌کند.
تشخیص فقر آهن در کودکان
آیا آزمایش‌های غربالگری فقر آهن باید برای کودک من انجام شوند؟
فقر آهن و کم‌خونی فقر آهن معمولا از طریق آزمایش خون تشخیص داده می‌شوند. آکادمی کودکان آمریکا توصیه می‌کند که تمام کودکان در سن بین 9 تا 12 ماه یکبار برای فقر آهن آزمایش شوند و این آزمایش برای کودکانی که دارای فاکتورهای خطر هستند، بسته به نتیجه آزمایش ابتدایی لازم است تکرار شود.
بر اساس نتیجه آزمایش غربالگری، پزشک ما ممکن است توصیه به مصرف مکمل‌های آهن خوراکی یا ویتامین‌ها کند و یا درخواست تست‌های تکمیلی بدهد.
فقر آهن در کودکان قابل پیشگیری است. برای اینکه رشد و نمو کودک خود را در مسیر طبیعی نگه داریم، به کودکمان غذای غنی شده از آهن بدهیم و از پزشک او درباره نیاز به غربالگری و مکمل‌های آهن سوال کنیم.
درمان فقر آهن در کودکان
درمان فقر آهن در کودکان می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- تغییر در رژیم غذایی
منظور از تغییر از رژیم غذایی، افزایش استفاده از غذاهایی است که میزان بالایی از ذخیره آهن در آنها وجود دارد.
- مکمل‌های آهن
شامل قرص، شربت یا قطره‌ای است که استفاده از آنها به سن کودک بستگی دارد. استفاده از این مکمل‌ها باید حتما تحت نظر پزشک انجام گیرد.
- درمان به‌موقع عفونت‌ها
عفونت‌ها می‌توانند در مواردی باعث بروز آنمی‌های خفیف در کودکان شوند.
- نکاتی که باید بخاطر بسپاریم
نوزادان، کودکان و نوجوانان عموماً در معرض خطر فقر آهن قرار دارند، به این دلیل که این گروه سنی نیاز بالایی به آهن برای رشد و نمو دارند و این میزان بالای آهن، معمولا در غذاهای روزانه به میزان کافی وجود ندارد.
لازم است مکمل‌های آهن را از دسترس کودکان دور نگه داریم؛ چراکه مصرف بیش از اندازه مکمل‌های آهن در کودکان می‌تواند سبب مشکلات جدی شده و حتی خطر مرگ را به دنبال داشته باشد.
چه غذاهایی آهن مورد نیاز بدن کودک را تامین می‌کنند؟
بعد از 6 ماهگی می‌توانیم کودک خود را با غذای جامد تغذیه کنیم. برای اطمینان از اینکه غذاهای انتخابی ما میزان کافی آهن را داراست، با پزشک مشورت کنیم.
آهن در غذا به دو شکل Heme و غیر Heme وجود دارد.
آهن Heme اغلب در محصولات حیوانی مثل گوشت قرمز، غذاهای دریایی و گوشت و تخم پرندگان وجود دارد. این نوع از آهن به سادگی توسط بدن جذب می‌شود. منابع این نوع آهن شامل:
- گوشت قرمز، مثل گوشت گوساله، گوسفند، بز
- ماهی‌های چرب
- پرندگان مثل جوجه یا بوقلمون
- تخم پرندگان
آهن غیر Heme که در گیاهان و محصولات غنی‌شده با آهن یافت می‌شود. این نوع از آهن در بدن به سادگی جذب نمی‌شود و به همین دلیل، برای جذب کافی آهن در کودکمان از این طریق، باید برنامه‌ریزی دقیقی داشته باشیم. منابع این نوع آهن شامل:
- سرلاک‌های غنی شده با آهن
- حبوبات، به‌خصوص انواع عدس، لوبیا سفید، لوبیا چشم بلبلی و نخود فرنگی.
- سبزیجات دارای برگ سبز تیره، مثل اسفناج
- آجیل و برخی از میوه‌های خشک مانند کشمش.
- توفو (ماده غذایی که با شیرسویای غلیظ‌شده تهیه می‌شود)
آیا شیر گاو منبع خوبی برای آهن مورد نیاز کودکان است؟
خیر، شیر گاو منبع خوبی برای آهن به حساب نمی‌آید. اگرچه شیر گاو تقریباً به اندازه شیر انسان آهن دارد، اما بدن ما نمی‌تواند این آهن را به خوبی جذب کند.
لازم به یادآوری است که نباید قبل از یک سالگی به کودک شیر گاو بدهیم. بعد از یک سالگی نیز باید مطمئن شویم که کودک از منابع دیگری، آهن و ویتامین سی لازم را دریافت می‌کند.
باید به خاطر داشته باشیم که نوشیدن بیش از حد شیر گاو می‌تواند منجر به کمبود آهن شود.
قطره آهن کودکان و شیرخواران؛ دستورالعمل کامل نحوه مصرف
منابع: Caring for Kids , The Office of Dietary Supplements , UpToDate , MayoClinic
کتاب راهنمای جامع مراقبت‌های ادغام یافته کودک سالم
IR-0522-ABD-6670-WE
IR-0623-ABD-8200-AS
IR-0623-ABD-8218-AS
