تهوع (حال‌ به‌هم‌خوردگی) یک احساس ناراحتی در معده است که به‌ طور معمول پیش از استفراغ رخ می‌دهد. به تخلیه‌ی معده (با فشار) از راه دهان چه ارادی و چه غیرارادی استفراغ گفته می‌شود.

تهوع و استفراغ یک علامت است که بسیاری عوامل از جمله بارداری، ضربه به سر یا مسمومیت غذایی ممکن است عامل ایجاد آن باشند. این علائم هم در بزرگسالان و هم در کودکان اتفاق می‌افتند.

راه‌های زیادی برای تسکین حالت تهوع وجود دارد. مصرف نوشیدنی‌های خنک و غذاهای سبک می‌تواند به برطرف نمودن این علائم کمک کند.

 

تهوع و استفراغ چیست؟

تهوع و استفراغ بیماری نیست، بلکه علامتِ بسیاری از ناخوشی‌های مختلف مانند عفونت (عفونت‌های گوارشی)، مسمومیت غذایی، بیماری حرکت (تهوع و استفراغی که معمولا در وسایل نقلیه ایجاد می‌شود)، پرخوری، انسداد روده، ضربه به سر یا آسیب مغزی، آپاندیسیت و میگرن است. تهوع و استفراغ گاهی اوقات می‌تواند نشانه بیماری‌های جدی‌تری مانند حمله قلبی، اختلالات کلیوی یا کبدی، اختلالات سیستم عصبی مرکزی، تومورهای مغزی و برخی از انواع سرطان باشد.

 

تفاوت بین حالت تهوع و استفراغ چیست؟

حالت تهوع، احساس ناراحتی معده است که اغلب با میل به استفراغ همراه است، اما همیشه منجر به استفراغ نمی‌شود. استفراغ، تخلیه ارادی یا غیرارادی محتویات معده از طریق دهان است. برخی از محرک‌هایی که ممکن است منجر به استفراغ شوند، می‌توانند از معده و روده (عفونت، آسیب یا تحریک غذایی)، گوش داخلی (سرگیجه و بیماری حرکت) و مغز (ضربه به سر، عفونت‌های مغزی، تومورها و سردردهای میگرنی) نشات بگیرند.

 

چه کسانی بیشتر در معرض تهوع و استفراغ هستند؟

حالت تهوع و استفراغ می‌تواند هم در کودکان و هم در بزرگسالان رخ دهد. درمان‌های سرطان مانند پرتودرمانی یا شیمی‌درمانی، اغلب باعث تهوع و استفراغ می‌شوند. زنان باردار اغلب در سه ماهه اول بارداری، تهوع و استفراغ را تجربه می‌کنند که معمولا صبح‌ها اتفاق می‌افتد. تقریبا 50 تا 90 درصد زنان باردار حالت تهوع را تجربه می‌کنند و 25 تا 55 درصد از آنها استفراغ دارند.

 

چه چیزی باعث تهوع یا استفراغ می‌شود؟

شایع‌ترین علل تهوع و استفراغ عبارتند از:

  • سردردهای میگرنی
  • دریازدگی و بیماری حرکت
  • اوایل بارداری
  • درد شدید
  • قرار گرفتن در معرض سموم شیمیایی
  • استرس عاطفی (مانند ترس)
  • بیماری‌های کیسه صفرا
  • مسمومیت غذایی
  • سوء هاضمه
  • عفونت‌های ویروسی مختلف
  • بعضی طعم‌ها یا بوهای تند

علل استفراغ با توجه به سن متفاوت است. معمولا در بزرگسالان، استفراغ به دلایل زیر رخ می‌دهد:

  • عفونت ویروسی
  • مسمومیت غذایی
  • بیماری حرکت
  • بیماری‌هایی که با تب بالا همراهند

در کودکان، استفراغ معمولا به دلایل زیر رخ می‌دهد:

  • عفونت ویروسی
  • مسمومیت غذایی
  • بیماری حرکت
  • پرخوری یا غذا دادن بیش از حد
  • سرفه یا بیماری‌های منجر به تب بالا

انسداد روده، هرچند نادر، می‌تواند به ویژه در دوران نوزادی باعث استفراغ شود.
استفراغ معمولا بی‌خطر است، اما می‌تواند نشانه‌ای از یک بیماری جدی‌تر باشد. چند نمونه از بیماری‌های جدی که ممکن است باعث تهوع یا استفراغ شوند، عبارتند از:

  • ضربه مغزی
  • آنسفالیت (التهاب مغز در زمینه عفونت، مصرف بعضی داروها یا اختلال در عملکرد سیستم ایمنی)
  • مننژیت (عفونت لایه پوشاننده و محافظ مغز و نخاع (مننژ))
  • انسداد روده
  • آپاندیسیت
  • تومورهای مغزی
  • حمله قلبی
  • بیماری‌های کلیوی
  • بیماری‌های کبدی

نگرانی دیگری که در مورد استفراغ وجود دارد، کم‌آبی بدن است. بزرگسالان کمتر در معرض خطر کم‌آبی هستند؛ زیرا معمولا می‌توانند علائم کم‌آبی بدن (مانند تشنگی و خشکی دهان یا لب‌ها) را تشخیص دهند. کودکان و سالمندان بیشتر در معرض خطر کم‌آبی هستند، به خصوص اگر همراه با استفراغ، اسهال داشته باشند؛ زیرا اغلب نمی‌توانند علائم کم‌آبی را به ما اطلاع دهند. علائم قابل مشاهده‌ی کم‌آبی در کودکان عبارتند از:

  • خشکی لب و دهان
  • چشم‌های گود رفته
  • تنفس تند یا تعداد ضربان قلب بالا

والدین نوزادان باید به کاهش ادرار و نیز فونتانل فرورفته (نقطه نرم بالای جمجمه نوزاد) توجه کنند.

زمان بروز تهوع و استفراغ هم به تشخیص علت کمک می‌کند. برای مثال داشتن حالت تهوع و استفراغ در مدت کوتاهی پس از خوردن غذا به احتمال زیاد به خاطر مسمومیت غذایی، گاستریت (التهاب معده)، زخم معده یا پرخوری عصبی است یا تهوع و استفراغ در فاصله یک تا هشت ساعت پس از صرف غذا، همچنان ممکن است به خاطر مسمومیت غذایی باشد.

 

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنیم؟

در بسیاری از موارد، زمان بروز تهوع یا استفراغ می‌تواند دلیل آن را نشان دهد. هنگامی که مدت کوتاهی پس از غذا دچار تهوع و استفراغ می‌شویم، این علائم ممکن است نشان‌دهنده یک اختلال روانی یا زخم معده باشد. تهوع یا استفراغ یک تا هشت ساعت بعد از غذا ممکن است نشان دهنده مسمومیت غذایی باشد. بیماری‌های منتقل‌شونده از غذا، مانند سالمونلا، ممکن است به دلیل زمان کمون، بعد از مدت طولانی‌تری باعث ایجاد علائم می‌شوند. (سالمونلا، یک باکتری است که معمولاً در مرغ و تخم‌مرغ وجود دارد.)

در صورتی که تهوع بیش از یک هفته طول بکشد یا احتمال بارداری وجود داشته باشد، باید با پزشک مشورت کنیم.
استفراغ معمولا در عرض 6 تا 24 ساعت کاهش می‌یابد. اگر درمان‌های خانگی برای کنترل استفراغ موثر نباشند و یا در صورت کم‌آبی یا استفراغ به علت آسیب شناخته شده (مانند ضربه به سر یا عفونت)، باید به پزشک مراجعه کنیم.

در موارد زیر باید نوزاد یا کودک زیر 6 سال خود را نزد پزشک ببریم:

  • استفراغ بیش از چند ساعت طول بکشد
  • وجود اسهال همزمان
  • کودک علائم کم‌آبی داشته باشد
  • تب بالاتر از 37.7 درجه سانتیگراد
  • شش ساعت از آخرین ادرار کودک گذشته باشد

 

در موارد زیر باید کودک بالای 6 سال خود را نزد پزشک ببریم:

  • استفراغ یک روز یا بیشتر طول بکشد
  • اسهال همراه با استفراغ بیش از 24 ساعت طول بکشد
  • وجود علائم کم‌آبی
  • تب بالاتر از 38.5 درجه سانتیگراد
  • شش ساعت از آخرین ادرار کودک گذشته باشد

 

در بزرگسالان، اگر استفراغ بیش از یک روز یا اسهال همراه با استفراغ بیش از 24 ساعت طول بکشد یا علائم کم‌آبی متوسط (تشنگی شدید، کاهش حجم ادرار، تیره شدن ادرار، سردرد و غیره) وجود داشته باشد، باید با پزشک مشورت کنیم.
در صورت بروز علائم و نشانه‌های زیر باید فوراً به پزشک مراجعه کنیم:

  • وجود خون در استفراغ
  • سردرد شدید یا سفتی گردن
  • بی‌حالی
  • گیجی
  • کاهش سطح هوشیاری
  • درد شدید شکم
  • استفراغ همراه با تب بیش از 38.5 درجه سانتیگراد
  • استفراغ و اسهال همزمان
  • تنفس تند یا ضربان قلب بالا

بیشتر بخوانید: علائم دیابت چیست؟ 

برای کنترل یا تسکین حالت تهوع و استفراغ چه کنیم؟

رفع و درمان استفراغ (بدون توجه به علت آن و سن بیمار) از طریق روش‌های زیر امکان‌پذیر است. راه‌های مختلفی برای کنترل یا تسکین حالت تهوع وجود دارد. در صورت عدم بهبود با وجود استفاده از این روش‌ها، باید با پزشک مشورت کنیم.

 

روش‌های کنترل حالت تهوع

  • زنان باردار که تهوع صبحگاهی دارند، بهتر است هر روز صبح پیش از بیرون آمدن از رختخواب کمی بیسکویت بخورند یا شب، پیش از خواب، یک غذای پروتئینی (کمی گوشت یا پنیر) میل کنند.
  • استفاده از نوشیدنی‌های خنک
  • مصرف غذاهای سبک و ساده (مانند بیسکوییت نمکی یا نان ساده)
  • پرهیز از مصرف غذاهای سرخ شده، چرب یا بیش از حد شیرین
  • آهسته غذا خوردن و استفاده از وعده‌های غذایی کوچک در فواصل کوتاه
  • اجتناب از ترکیب غذاهای سرد و گرم
  • آرام نوشیدن مایعات
  • اجتناب از فعالیت بعد از مصرف غذا
  • خودداری از مسواک زدن بلافاصله بعد از صرف غذا
  • مصرف خوراکی‌ها از همه گروه‌های غذایی در حد تحمل برای داشتن تغذیه کافی

 

درمان استفراغ (صرف نظر از سن یا علت) شامل موارد زیر است:

  • نوشیدن تدریجی مقادیر بیشتری از مایعات
  • پرهیز از مصرف غذاهای جامد تا پایان دوره استفراغ
  • استراحت
  • با مشورت پزشک، قطع موقت تمام داروهای خوراکی که می‌تواند معده را تحریک و استفراغ را بدتر کند.

در صورتی که استفراغ و اسهال بیش از 24 ساعت طول بکشد، برای پیشگیری و درمان کم‌آبی باید از محلول آبرسان خوراکی (ORS) استفاده کنیم.
استفراغ ناشی از جراحی، پرتودرمانی، مصرف داروهای ضدسرطان، الکل و مورفین، اغلب به کمک دارو قابل درمان است. داروهای نسخه‌ای و نیز بدون نیاز به نسخه که می‌توانند به کنترل استفراغ در زمینه بارداری، بیماری حرکت و سرگیجه کمک کنند، در دسترس هستند. لازم است پیش از استفاده از این داروها با پزشک یا داروساز مشورت کنیم.

 

چگونه می‌توانیم از تهوع جلوگیری کنیم؟

به کمک موارد زیر می‌توانیم از تهوع جلوگیری کنیم:

  • داشتن وعده‌های غذایی کوچک در طول روز به جای سه وعده‌ی غذایی حجیم
  • آهسته غذا خوردن
  • پرهیز از مصرف غذاهایی که به سختی هضم می‌شوند
  • مصرف غذاها با دمای متعادل، برای جلوگیری از ایجاد حالت تهوع در اثر بوی غذاهای داغ
    استراحت بعد از غذا خوردن و قرار دادن سر در حدود 30 سانتی‌متر بالاتر از پاها به کاهش حالت تهوع کمک می‌کند.

در صورت تهوع صبحگاهی، بهتر است پیش از برخاستن از رختخواب مقداری بیسکوییت نمکی یا قبل از رفتن به رختخواب یک میان وعده پروتئینی (گوشت بدون چربی یا پنیر) بخوریم. بین وعده‌های غذایی مایعات مصرف کنیم و در حین غذا خوردن چیزی ننوشیم. برای جلوگیری از کم‌آبی بدن، طی روز به اندازه کافی آب بنوشیم. بهتر است زمانی که شدت تهوع کمتر است، غذا بخوریم.

برای پیشگیری از استفراغ کودکان نیز موارد زیر را به یاد داشته باشید:

  • در صورت بروز تهوع در خودروی در حال حرکت، کودک در جایی بنشیند که بتواند از شیشه جلوی خودرو حرکت تند خودرو را ببیند. تماشای مناظر از پنجره‌های کناری خودرو تهوع را بدتر می‌کند. همچنین مطالعه یا بازی با موبایل و کامپیوتر در خودرو حالت تهوع را تشدید می‌کند.
  • اجازه ندهیم کودکان همزمان با بازی غذا بخورند.

بیشتر بخوانید: علائم زخم معده و روش های درمان آن چیست؟

هنگامی که تهوع داریم، چگونه از استفراغ جلوگیری کنیم؟

با مصرف مقدار کمی مایعات شیرین مانند نوشابه، بستنی و آب میوه (به استثنای پرتقال و گریپ فروت چون اسیدی هستند)، می‌توانیم از استفراغ جلوگیری کنیم. نوشیدنی‌های حاوی قند بهتر از سایر مایعات معده را آرام می‌کنند. بهتر است در حالت نشسته یا درازکشیده استراحت کنیم. فعالیت ممکن است حالت تهوع را بدتر کند و منجر به استفراغ شود.

درمورد کودکان، باید با مشورت پزشک سرفه‌های مداوم و تب آنها را کنترل کنیم. برای درمان بیماری حرکت در ماشین، باید کودک طوری بنشیند که رو به شیشه جلو باشد (مشاهده حرکت سریع از شیشه‌های کناری می‌تواند حالت تهوع را بدتر کند).

بهتر است مصرف تنقلات را محدود کنیم و اجازه ندهیم کودکان همزمان با غذا خوردن، بازی کنند. باید آنها را تشویق کنیم که در زمان مصرف میان وعده استراحت کنند.

 

آیا تهوع یا استفراغ طولانی مدت باعث ایجاد عارضه می‌شود؟

استفراغ مداوم همراه با اسهال می‌تواند منجر به کم‌آبی بدن شود. ممکن است در صورت کم‌آبی شدید، پزشک اقدامات درمانی خاصی در نظر بگیرد.

 

منبع: Cleveland Clinic