همه‌چیز درباره کمبود آهن و کم‌خونی فقر آهن

کم‌خونی چیست؟

به کاهش تعداد گلبول های قرمز خون (RBC) یا هموگلوبین پایین، کم‌خونی (Anemia) گفته می‌شود. کم‌خونی می‌تواند ناشی از دلایل مختلفی باشد که شایع‌ترین آن‌ها کمبود آهن به دلیل خونریزی(‌از جمله قاعدگی‌های سنگین) و بارداری است.

از دیگر علت‌های کم‌خونی می‌توانیم به سرطان، بیماری‌های التهابی مزمن مثل کولیت‌اولسراتیو و کرون و اختلال‌های ارثی اشاره کنیم.

کم‌خونی فقر آهن چیست؟

آهن جزئی ضروری برای ساخت هموگلوبین است. کم‌خونی ناشی از فقر آهن نوعی از کم‌خونی است که زمانی که آهن کافی برای ساخت هموگلوبین وجود نداشته باشد پیش می‌آید. هموگلوبین (Hb) پروتئین موجود در گلبول‌های قرمز (RBC) است که به حمل اکسیژن به اندام‌ها و بافت‌های بدن کمک می‌کند. زمانی که مقدار هموگلوبین کاهش پیدا می‌کند، گلبول‌های قرمز کمتر و کوچکتری تولید می‌شوند.

دلایل اصلی کم‌خونی فقر آهن در بزرگسالان، خونریزی، به ویژه خونریزی شدید قاعدگی و خونریزی در دستگاه گوارش و نیز بروز شرایطی است که مانع از جذب آهن در روده می‌شود.

علائم کمبود آهن و کم‌خونی فقر آهن  

کم‌خونی فقرآهن خفیف، ممکن است علامتی نداشته باشد یا در ابتدا، علائم خفیفی داشته باشد که به‌کندی بروز پیدا می‌کنند. علائمی مثل:

• احساس ضعف یا خستگی بیشتر از حد معمول در حالت عادی یا بعد از ورزش
• سردرد
• سرگیجه
• تپش‌قلب
• اشکال در تمرکز یا فکر کردن

با بدتر شدن کم‌خونی، ممکن است با علائم زیر مواجه بشویم:

• ناخن‌های شکننده
• تمایل به خوردن یخ یا بعضی چیزهای غیرخوراکی
• احساس سبکی‌سر موقع ایستادن
• پوست رنگ‌پریده
• تنگی‌نفس
• زخم و التهاب در دهان و زبان
• ترک‌خوردگی گوشه لب
• سندرم پای بی قرار
• ریزش‌‌مو

دلایل کمبود آهن و کم‌خونی فقر آهن

کم‌خونی ناشی از فقر آهن زمانی به وجود می‌آید که ذخایر آهن بدن ما کم شوند، این مسئله می‌تواند به دلایل زیر پیش بیاید:

شایع ترین علت کمبود آهن و کم‌خونی فقر آهن از دست دادن خون است. سایر علل شایع بروز این شرایط عبارتند از بارداری و کاهش جذب آهن غذا توسط بدن

از دست دادن خون

دلیل از دست دادن خون ممکن است مشخص باشد؛ مثل افرادی که خونریزی قاعدگی شدید دارند، افرادی که دارای زخم خونریزی‌دهنده شناخته‌شده‌ای هستند یا طی اعمال جراحی سنگین، حجم زیادی خون از دست می‌دهند.

بارداری

بارداری می‌تواند منجر به مصرف آهن به میزان پنج تا شش برابر بیشتر از حد معمول برای رشد جنین و جفت شود. از دست دادن خون در موقع زایمان هم می‌تواند منجر به تشدید کم‌خونی شود.

در بعضی موارد، علت از دست دادن خون مشخص نیست، مثل کسی که در دستگاه گوارش خود (معده، روده کوچک و روده بزرگ) خونریزی مزمن دارد، این شرایط ممکن است به صورت دفع مدفوع سیاه ظاهر شود. البته اگر از دست دادن خون بسیار آهسته باشد، مدفوع ممکن است طبیعی به نظر برسد.

کسی که کمبود آهن غیرقابل توضیحی داشته باشد، باید توسط پزشک، مورد ارزیابی قرار بگیرد تا مطمئن شود که کمبود آهنش ناشی از یک علت جدی مثل سرطان دستگاه گوارش نیست.

کاهش جذب آهن

به طور معمول، بدن ما آهن را از غذا و از طریق دستگاه گوارش جذب می‌کند. در افراد مبتلا به بعضی بیماری‌ها مثل بیماری سلیاک، گاستریت خودایمنی، عفونت هلیکوباکتر‌پیلوری و سایر اشکال التهاب معده یا افرادی که تحت عمل جراحی چاقی (برای کاهش وزن) قرار گرفته‌اند، ممکن است مقداری ناکافی از آهن جذب شود و این مسئله منجر به کم‌خونی ناشی از کمبود آهن شود.

عدم دریافت آهن به میزان کافی

بعضی از افراد ممکن است به دلایلی مثل داشتن رژیم گیاهخواری یا عدم مصرف مواد غذایی حاوی آهن به میزان لازم، آهن کافی را از طریق رژیم غذایی خود دریافت نکنند.

عوارض کم‌خونی فقر آهن

کم خونی فقر آهن خفیف، معمولاً مشکل خاصی ایجاد نمی‌کند. اما در صورت عدم درمان، می‌تواند سلامت را به خطر بیندازد.

بعضی از عوارضی که در اثر کمبود آهن در بدن و کم‌خونی ناشی از آن ایجاد می‌شوند، شامل موارد زیر است:

مشکلات قلبی

کم خونی فقر آهن می‌تواند باعث شود قلب برای جبران خونرسانی به قسمت‌های مختلف بدن، بیشتر کار کند، این مسئله می‌تواند به مرور زمان منجر به بزرگ شدن قلب، نارسایی قلبی و ایجاد ریتم نامنظم قلبی شود.

مشکلات دوره حاملگی

کم خونی فقر آهن در زمان بارداری، با زایمان زودرس و تولد نوزاد با وزن کم ارتباط دارد.

افزایش احتمال ابتلا به عفونت‌ها

کم‌خونی فقر آهن با تاثیر بر سیستم‌ایمنی بدن، باعث می‌شود بدن ما مستعد ابتلا به عفونت‌های مختلف شود.

اختلال در کارکرد مغز در بزرگسالان

فقر آهن با شیوع بیشترِ خستگی مزمن، مشکلات تمرکز و کاهش توجه، خُلق افسرده یا اضطراب همراهی دارد. همچنین کسانی که دچار فقر آهن هستند، درمجموع سلامت روانی کمتر و کیفیت زندگی پایین‌تری گزارش کرده‌اند.
پژوهش‌های علمی بسیار زیادی منتشرشده‌اند که نشان می‌دهند بعضی از اختلالات خواب، سندرم پای بی‌قرار، علائم افسردگی و همچنین اضطراب در افراد دچار فقر آهن بیشتر دیده می‌شوند.

تشخیص کم‌خونی ناشی از فقر آهن

به این دلیل که کمبود آهن قبل از ایجاد کم‌خونی پیش می‌آید، ممکن است فرد با تشخیص کمبود آهن و با یا بدون کم‌خونی تشخیص داده شود. آزمایش‌های تشخیصی گاهی برای بررسی علائمی که در فرد بروز کرده‌اند و گاهی هم به دلایل دیگری انجام می‌شوند.

به طور کلی ارزیابی اولیه برای بررسی از نظر کم‌خونی ناشی از فقر آهن شامل موارد زیر است:

• بررسی سابقه پزشکی از نظر وجود علت‌های احتمالی کمبود آهن
• معاینه فیزیکی برای بررسی علت‌ها و علائم رایج کمبود آهن
• آزمایش خون برای اندازه‌گیری ذخایر آهن در بدن و بررسی از نظر سایر شرایط احتمالی که می‌توانند منجر به کمبود آهن شود.

این ارزیابی به ویژه در اوایل بارداری مهم است، چون در دوران بارداری، جنین در حال رشد برای رشد طبیعی مغز به آهن نیاز دارد و کمبود آهن با مشکلاتی هم برای مادر باردار و هم برای کودک همراه است.

درمان کمبود آهن یا کم‌خونی فقر آهن

پیدا کردن علت کمبود آهن و درمان آن

با توجه به آنکه کمبود آهن و کم‌خونی ناشی از آن می‌توانند علت‌های مختلفی داشته باشند، تعیین و درمان علت بسیار مهم است تا آهن بدن همچنان از بین نرود و درصورت ابتلا به هر بیماری جدی (مثل سرطان روده بزرگ)، آن بیماری هم خیلی زود درمان شود.

تجویز مکمل آهن

کمبود آهن با تجویز مکمل‌های آهن، که می‌توانند به صورت خوراکی یا تزریقی باشند، درمان می‌شود. آهن به بدن کمک می‌کند ذخایر آهن خود را بازسازی و هموگلوبین (Hb) بیشتری تولید کند. در موارد نادر کم‌خونی شدید هم تزریق خون انجام می‌شود.

انتخاب بین آهن خوراکی و تزریقی به عوامل مختلفی از جمله شدت کم‌خونی، علت کمبود آهن و این‌که آیا آهن خوراکی به خوبی توسط بیمار تحمل می شود یا نه بستگی دارد. به طور کلی:

آهن خوراکی در بیشتر افراد مبتلا به کم‌خونی فقر آهن و فقر‌آهن بدون کم‌خونی استفاده می‌شود.

مکمل فروفورت دئودنال محصولی از داروسازی دکتر عبیدی است که هشتاد میلی‌گرم آهن عنصری دارد و برای درمان کمبود آهن و کم‌خونی فقر آهن در خانم‌های باردار و سایر افراد کاربرد دارد. آهن موجود در فروفورت دئودنال به‌دلیل پوشش مقاومی که دارد، تحت تاثیر محیط اسیدی معده قرار نمی‌گیرد و در ابتدای روده باریک، جایی که بالاترین میزان جذب آهن در آنجا اتفاق می‌افتد آزاد و جذب می‌شود. همچنین سعی شده است فرمولاسیون این محصول به شکلی باشد که جذب بیشتری داشته باشد و عوارض جانبی گوارشی و طعم فلزی که از عوارض ناشی از مصرف مکمل خوراکی آهن هستند، به حداقل برسند. این مکمل بعد از جراحی زایمان (سزارین) برای درمان کم‌خونی ناشی از این جراحی هم کاربرد دارد.

داروسازی دکترعبیدی مکمل دیگری به‌نام فروفورت انرژی عرضه کرده که حاوی 28 میلی‌گرم آهن عنصری، 400 میکروگرم اسیدفولیک، 60 میلی‌گرم ویتامین سی، 8 میکروگرم ویتامین ب 12 و 12 میلی‌گرم زینک(روی) عنصری است و به عنوان درمانِ نگهدارنده در افراد مبتلا به کم‌خونی فقر آهن کاربرد دارد.

اگر دستگاه گوارش ما نمی‌تواند آهن را به میزان کافی جذب کند (برای مثال به دلیل ابتلای ما به بیماری‌های التهابی روده از جمله بیماری کرون یا کولیت اولسراتیو) یا مصرف مکمل‌های خوراکی برای ما با عوارضی مثل یبوست یا حالت تهوع همراه است و بدن ما نمی‌تواند مکمل آهن خوراکی را تحمل کند، می‌توانیم زیرنظر پزشک، از آهن تزریقی استفاده کنیم.

نکات مهم در مصرف مکمل خوراکی آهن

مکمل خوراکی آهن یک درمان ایمن، ارزان و موثر برای افراد مبتلا به کمبود آهن است. در صورت بروز عوارض جانبی گوارشی با مصرف این مکمل‌ها باید با پزشک معالج مشورت کنیم.

در زمان مصرف مکمل آهن خوراکی رعایت نکات زیر توصیه می‌شود:

• بهتر است مکمل آهن با معده خالی با مقداری ویتامین C مثل یک لیوان آب پرتقال مصرف شود.
• بعضی از غذاها و داروها می‌توانند جذب مکمل آهن را کم کنند. مکمل آهن معمولاً نباید همراه با چای، قهوه، مکمل‌های کلسیم یا شیر مصرف شود، بلکه باید یک ساعت قبل یا دو ساعت بعد از آن‌ها مصرف شود. اگر از آنتی اسیدها استفاده می‌کنیم، باید قرص آهن را حداقل دو ساعت قبل یا چهار ساعت بعد از آنتی اسیدها مصرف کنیم. همچنین لازم است پزشک معالج خود را از مصرف هر گونه مکمل، ویتامین یا سایر داروهای مصرفی مطلع کنیم.

پیشگیری از کم‌خونی فقر آهن

بعضی از افراد تا پایان عمر خود به مصرف مکمل آهن نیاز دارند. به عنوان مثال، افرادی که تحت عمل جراحی کاهش وزن قرار گرفته‌اند ممکن است به مصرف مکمل‌های آهن برای حفظ ذخایر آهن بدنشان نیاز داشته باشند.

آهن اضافی معمولاً در مولتی‌ویتامین‌های دوران بارداری برای جلوگیری از بروز کمبود آهن در دوران بارداری گنجانده می‌شود. اما این آهن اضافی ممکن است برای درمان کمبود آهن که در بارداری بسیار شایع است کافی نباشد. بنابراین مادران باردار ممکن است برای پیشگیری از کمبود آهن در این دوران نیاز به مصرف مکمل‌های آهن داشته باشند.

مکمل خوراکی فروفورت‌گاین ساخت داروسازی دکتر عبیدی، حاوی 60 میلی‌گرم آهن عنصری و 750 میکروگرم اسید‌فولیک و یکی از مکمل‌هایی است که در پیشگیری از کمبود آهن و کم‌خونی ناشی از فقر آهن در دوران بارداری کاربرد دارد.

همچنین مکمل فروفورت انرژی ساخت داروسازی دکتر عبیدی که پیشتر به آن اشاره شد، پس از دوران زایمان (چه در دوران شیردهی و چه در مادرانی که به کودک خود شیر نمی‌دهند) برای پیشگیری از کمبود آهن کاربرد دارد. این مکمل در بانوان پانزده تا چهل‌ونه ساله هم برای پیشگیری از کمبود آهن نقش دارد.

مکمل‌های آهن و مولتی‌ویتامین‌های حاوی آهن را نباید بدون مشورت با داروساز یا پزشک معالج خود مصرف کنیم، به این دلیل که آهن بیش از حد هم می‌تواند مشکلاتی را در بدن ایجاد کند.

سوالات متداول درباره کمبود آهن و کم‌خونی فقر آهن

آیا کم‌خونی فقر آهن خطرناک است؟

کم‌خونی فقر آهن در صورت عدم درمان می‌‌تواند منجر به بروز عوارضی مثل اختلال در رشد و تکامل کودکان، مشکلات در دوره بارداری و دیگر اختلالات سلامتی شود، بنابراین لازم است توسط پزشک درمان شود.

برای درمان کمبود آهن چه مواد غذایی بخوریم؟

نمونه‌هایی از منابع آهن در تغذیه روزانه عبارتند از: گوشت‌هایی که چربی کمی دارند، سبزیجات با برگ سبز تیره مثل اسفناج و غلات. از یاد نبریم آهن موجود در مواد غذایی می‌تواند نقش موثری در پیشگیری از کمبود آهن در بدن ما داشته باشد، اما در صورت ابتلا به کم‌خونی فقر آهن، به میزان آهن بیشتری نیاز پیدا می‌کنیم.

چقدر طول می‌کشد کمبود آهن یا کم‌خونی فقر آهن درمان شود؟

ادامه درمان با مکمل آهن تا زمانی که هموگلوبین، هماتوکریت (Hematocrit)(درصد حجمی گلبول‌های قرمز در خون) و ذخایر آهن به حالت عادی برگردند توصیه می‌شود. توجه داشته باشیم طول دوره درمان بر اساس شرایط هر فرد ممکن است متفاوت باشد و توسط پزشک معالج ما مشخص می‌گردد.

به طور کلی با توجه به عوارض مهم کمبود آهن و کم‌خونی ناشی از فقر آهن باید از علت‌های احتمالی این شرایط و اهمیت درمانش آگاه باشیم.

منابع: uptodate, webmd

IR-0826-ABD-2250-AS