فقر آهن چیست و چه تاثیری بر بدن دارد؟

عنصری ضروری، به استحکام آهن

این روزها که ویروس کرونا در ایران و جهان شایع شده است، همه درصدد تقویت سیستم ایمنی بدن خود هستند.

اگر بدانیم چه عواملی باعث تضعیف دستگاه ایمنی می‌شوند، می‌توانیم با رفع آنها، کارکرد ایمنی بدن را به سطح طبیعی برگردانیم که یعنی تقویت سیستم ایمنی.

سال‌هاست که در منابع معتبر پزشکی، نقش سطح آهن بدن در کارکرد ایمنی، مشخص و واضح است.

آهن تقریباً برای زندگیِ همه موجودات زنده، عنصری ضروری به شمار می‌رود. بدون وجود آهن، بسیاری از روندهای مهم حیات حتی در موجودات تک سلولی نیز متوقف می‌شود.

البته فراموش نکنیم که غلظت بالای آهن آزاد می‌تواند برای سلول‌ها مضر و حتی کشنده باشد. آهن آزاد روند آسیب به پروتئین، چربی و حتی مواد ژنتیکی موجود در هسته سلول را تسهیل می‌کند.

در سال‌های اخیر چگونگی اثر آهن در عملکرد سیستم ایمنی بدن تقریبا به طور کامل مشخص شده است.

کم‌خونی فقر آهن به دلیل کمبود آهن در خوراک یا جذب نشدن آهن توسط بدن اتفاق می افتد. علی‌رغم شیوع این بیماری، بیشتر افرادی که از فقر آهن یا کم‌خونی خفیف رنج می‌برند، تا‌ زمانی‌ که بیماری‌شان شدت نیافته، معمولاً متوجه علائم آن نمی‌شوند.

دختران نوجوان و خانم‌ها در سنین باروری به‌ دلیل خونریزی ماهانه،بارداری، زایمان و شیردهی، بیشتر از آقایان در معرض کم‌خونی فقر آهن قرار دارند. تحقیقات نشان داده که تقریباً نیمی از خانم‌ها با ذخایر ناکافی آهن باردار می‌شوند که این امر می‌تواند مشکلات جدی برای مادر و جنین ایجاد کند.

کم‌خونی فقر آهن چیست؟

کم‌خونی یا «آنِمی» به کاهش گلبول‌های قرمز سالم خون یا کاهش هموگلوبین گفته می‌شود که وظیف‌ی اکسیژن‌رسانی به دستگاه‌های مختلف بدن را به‌ عهده دارند.

همین کاهش گلبول قرمز و اختلال در اکسیژن‌رسانی به سلول‌های بدن، باعث بروز مشکل در اعضای متعدد بدن و ظهور علائم بسیاری می‌شود. در حال‌ حاضر شایع‌ترین کم‌خونی، کم‌خونی فقر آهن است. آهن مهم‌ترین ماده برای ساخت هموگلوبین است و هنگامی که جذب این ماده کافی نباشد یا نیاز بدن به آن به‌ دلیلی (مثلاً بارداری یا خونریزی مانند خونریزی زیاد هنگام قاعدگی) افزایش یابد، بیمار دچار کم‌خونی فقر آهن خواهد شد.

آهن مورد نیاز بدن چگونه تامین می‌شود؟

آهن مورد نیاز بدن از غذاهای مختلف مانند زرده‌ی تخم مرغ، گوشت، ماهی، جگر، حبوبات و … تأمین می‌شود. از دلایل کم خونی فقر آهن می‌توان به مواردی همچون تغذیه‌ی نادرست، گیاهخواری و جذب ناکافی آهن از غذاهای خورده شده اشاره کرد.

فرآیند جذب آهن نیاز به محیط اسیدی معده دارد. بنابراین مصرف هم‌زمان آهن با داروهای ضد‌اسید معده، جذب آن را کاهش می‌دهد. همچنین مصرف همزمان آهن با شیر و لبنیات، مکمل کلسیم و منیزیم، چای و قهوه، غلات، توت‌فرنگی و طالبی توصیه نمی‌شود. از سوی‌ دیگر مصرف همزمان آهن با ویتامین ث، روند جذب آن را افزایش می‌دهد.

علائم فقر آهن چیست؟

شناختن علائم فقر آهن اهمیت زیادی دارد که می‌تواند به درمان و پیشگیری به‌ موقع از آن کمک کند. شایع‌ترین علائم کم خونی عبارتند از:

• رنگ‌پریدگی پوست، لب‌ها و ناخن‌ها
• احساس خستگی یا ضعف
• سرگیجه، سردرد
• تنگی نفس
• ضربان سریع قلب
• عدم تمرکز، خواب آلودگی و بی‌حوصلگی
• ریزش مو
• تغییرات خُلقی (مانند بداخلاقی)
• کمبود انرژی

اگر علائم فوق را در خودتان مشاهده کردید، حتماً به پزشک مراجعه نمایید. کم‌خونی فقر آهن با یک آزمایش خون ساده قابل تشخیص بوده و معمولاً با تجویز مکمل آهن درمان می‌شود.

بیشتر بخوانید: بیماری تالاسمی | انواع، علت و روش‌های درمان تالاسمی

درمان فقر آهن به چه شکل انجام می‌شود؟

همان طور که اشاره کردیم درمان فقر آهن بامصرف مکمل آهن برطرف می‌شود. از نکات بسیار مهم در انتخاب مکمل آهن، مقدار آهن موجود در آن، وضعیت جذب و تحمل گوارشی آن است. بسیاری از مکمل‌های موجود در بازار به مقدار کافی آهنِ قابل جذب ندارند و باید به‌ دفعات در روز مصرف شوند. از سوی دیگر بعضی از مکمل‌های آهن باعث بروز عوارضی شدیدی مانند تهوع، یبوست، دل‌درد، اسهال و تغییر رنگ مدفوع می‌شوند. بنابراین باید در انتخاب مکمل آهن در درمان فقر آهن دقت کنیم.

عوارض فقر آهن کدامند؟

فقر آهن عوارض نامطلوبی روی گروه بزرگی از سلول‌ها، بافت‌ها و اعضای بدن دارد. فقر آهن گاهی روی کارکرد برخی از اعضای مهم بدن مانند خون، به شدت تاثیر منفی می‌گذارد.

بیشترِ ما با کم‌خونی فقر آهن آشنا هستیم. در این بیماری، منابع آهن بدن برای تولید هموگلوبین که در خون، مسؤول جابه‌جایی اکسیژن است، کافی نیست.

گاهی میزان آهن بدن کم می‌شود، ولی این کمبود آن‌قدر زیاد نیست که باعث کم‌خونی فقر آهن شود.

کاهش غلظت آهن در مایع بین‌سلولی و داخل‌سلولی بدن روی بسیاری از فرآیندهای بیوشیمیایی بدن تاثیر می‌گذارد و کارکرد اعضای بدن را از حالت ایده‌آل دور می‌کند. یکی از این اعضا، دستگاه ایمنی بدن است.

عوارض ازدیاد سطح آهن خون چیست؟

به همان اندازه که فقر آهن برای بدن زیان دارد، ازدیاد سطح آهن هم به کارکرد برخی اعضای بدن آسیب می‌زند.

در بیشتر موارد، کافی نبودن میزان مصرف غذای غنی از آهن، باعث فقر آهن می‌شود.

این نوع از فقر آهن، شایع‌ترین مشکلی است که در مورد میزان آهن بدن در همه جوامع، به‌خصوص کشورهای در حال توسعه گزارش می‌شود.

ازدیاد میزان آهن در بدن بسیار کمتر رخ می‌دهد. عوامل زیر ممکن است باعث ازدیاد سطح آهن در بدن شوند:

• برخی بیماری‌های ارثی مانند هموکروماتوز (جذب بیش از حد آهن در روده)
• هِمولیز (نابودی بیش از حد گلبول‌های قرمز خون)
• تزریق خون به دفعات زیاد
• برخی از عفونت‌ها
• بیماری کبدی ناشی از الکل

فقر آهن و عفونت‌ها

میزان آهن بدن و کارکرد سیستم ایمنی، رابطه نزدیکی با هم دارند.

برخی پژوهش‌های معتبر پزشکی حاکی از این هستند که فقر آهن باعث می‌شود فرد بیش از پیش مستعد ابتلا به بیماری‌های عفونی شود. به عبارت دیگر کسانی که فقر آهن دارند، بیشتر دچار عفونت می‌شوند.

همچنین گزارش‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهد فقر آهن با تشدید علائم عفونی در برخی بیماران همراه بوده است.

همیشه یادمان باشد که کارکرد دستگاه ایمنی فقط به یک عنصر و یک ماده وابسته نیست. وجود تعادل و میزان کافی از مواد بسیار زیادی در داشتن یک سیستم ایمنی قوی نقش دارند. آهن یکی از آنهاست.

مصرف آهن در هنگام عفونت مفید است؟

پاسخ این پرسش دشوار به‌خوبی مشخص نیست.

گزارش‌هایی هستند که نشان می‌دهند مصرف مکمل آهن در بیمارانی که به مالاریا یا سل مبتلا بوده‌اند، علائم را تشدید کرده است. چنین به‌نظر می‌رسد که باکتری‌های بیماریزا هم با افزایش سطح آهن بیشتر تکثیر می‌شوند.

بنابراین، تاثیر مصرف مکمل آهن هنگام بروز عفونت موضوعی پیچیده است که امیدواریم پژوهش‌های آینده پاسخ مناسبی برای آن بیابند.

از همه موارد بالا یک نتیجه می‌گیریم: در هنگامی که احساس سلامتی می‌کنیم به میزان آهن بدن خود حساس باشیم و پیش از بروز مشکل، از فقر آهن پیشگیری کنیم.

منبع: National Center for Biotechnology Information (NCBI)